Нехжул Ферадис (Ұшмақтардың ашық жолы)

Жалпы мәлімет

 Nehcü’l-Feradis   Uştmahlarnıng açuq yolı -   Алтын Орда дәуіріне тиесілі XIV ғасырдың туындысы (1358 ж.). Туындының авторы белгісіз. Туындыда  пайғамбардың өмірі туралы, төрт халиф туралы, Аллаға жақындатушы амалдар  және Алладан ұзақтатушы амалдар туралы төрт бөлімнен тұрады. Бірнеше қолжазба нұсқасы бар. Мысырлық  Сүлеймания (Йени жами, № 879) нұсқасы – 1365 жылы жазылған, өлшемі 34х25 см, 222 парақ, 444 бет. Мәтін қара сиямен қалың қағазға жазылған. Кейбір сөздер қызыл бояумен жазылған.    1389 жылғы Сарай нұсқасы жоғалған. Ялта нұсқасы (Бахшасарай, Қырым) 1390 жылғы.

Ғылыми әдебиет

Ahmed Zeki Velidi (Togan)    harezmde Yazılmış Eski Türkçe Eserler. // Türkiyat Mecmuası II, 1926,  İstanbul, 1928. S. 331-345 +8 tıpkıbasım.

Janos Eckmann  Nehcü’l-feradis  I. Tıpkıbasım, önsüzü yazan: Janos Eckmann . TDK Tıpkıbasımlar Dizisi , Ankara.1956 .-XIV+144 s.

Janos Eckmann    Die kiptschakishe Literatur. Philologiae Turcicae Fundamenta II. -Wiesbaden, 1965.- 287-291

Nehcü’l-Feradis   Uştmahlarnıng açuq yolı  (Cennerkerin açık yolu).  I metin. II tıpkı basım. Tıpkıbasım ve Çevriyazı : Janos Eckmann    Yayınlayanlar: Semih Tezcan -Hamza Zülfikar. - TDK yayınları: 518.- Ankara, 1995, -444+313.

Şihaba‘d-Din Marcani  Kitabu mustafadi’l fi ahwali Qazan wa Bılğar  cilt I Kazan, 1885. S.15-16

Мәтін

AVVALQI ВАВ

Peyğambarımuz ʻas nuƞ fazayili içinde turur.

AVVALQI FAŞL

Peyğambar ʻas  -nuƞ fazayili içinde turur.

İmam Bağavi rahmhi Masabih atlığ kitabında bu hadisni keltürmiş:

Bu hadis maʻnisi ol bolur kim Peyğambarımuz ʻas aydı: Taƞrı tvt İsmail Peyğambar ʻas  oğlanlarıdın Kinana atlığ qabilasındın Qurayş qabilasini ödürdi. Yana Qurayş kabilasıdın Haşim atlığ kişiniƞ oğlanlarını ödürdi Yana Haşim atlığ kişiniƞ oğlanlarındın meni ödürdi, çıqardı. Bu manidin ötrü Peyğambar ʻas qa Mustafa at berildi. Mustafa ʻArab tilinçe ödrülmiş temek bolur.

Şayh İmam İshaq Kilabazi aytur rahmhi Taʻrif atlığ kitabında: Peyğambar ʻas sirringe heç kimerse muttaliʻ bolmadı, meger ol miqdar kim mesela bir meşk toluğ suw bolsa taqı ol meşkniƞ ağzı bağlığ bolsa, heç kimerse ol meşk içinde suwni körmese, velikin taşındaqı üvüşlüküni körerler taqı bilürler kim bu meşk içinde suw bar tep. Muhammed Resulul- lahnıng taqı envarı taqı esraniƞ miqdarınğa heç kimerse muttaliʻ bolu bilmedi, meger ol miqdar bildiler kim Peyğambarımuz ʻas mazhar-i envar-i ilahi turur taqı menbaʻ-i esrar-i rebbani turur.

Şayh Abü Yezid-i Bustami aydı rahmhi: Peyğambar ʻas qa berilgen envardın zerresi zahir bolsa erdi halayıqqa, heç kimerse anı tahammül qılu bilmegey erdi, neteg kim közi zaʻif  kimerse künge qarşu baqmaqnı tahammül qılu bilmez. Ol maʻnidin ötrü Peyğambarımız ʻas habar berü yarlıqar:

Maʻnisi ol bolur kim Haq teʻala birle maƞa bir waqt bar turur kim ol waqt içinde heç muqarreb ferişte sığmas hem mürsel peyğambar taqı sığmas.

ʻAbdullâh ibnü Mesʻüd razhu aytur: Qaçan kim bu ayat nazil boldı erse, qt:

 ʻÖmer oğli ‘Abdullah razhu riwayat qılur Peyğambardın şʻas andağ yarlıqar: Qayu mumin ve muvahhid qırq hadisni menim hadislerimdin işitmegenlerke tegürse, bilmegenlerke ögretse Haq te‘ala ol kimerseni ‘alimler zümresinde bitigey taqı qıyamat kün bolsa aws şehidler cümlesinsinde qoparğay taqı qayu kimerse men aymamış hadisni menim aymağanımnı bilip qasd birle menim üze yalğan sözlep peyğambar ʻas aydı tese tamuğdın olturğu yerini amada qılsun tep aydı. Bu hadiske temessük qılıp qırq hadis cem‘ qılduq Peyğambar ʻas hadislerindin mu‘temed kitablardın. Yana bu hadislerke münasib hikayatlar Peyğambar ‘as ahwali-in taqı hulafa-i raşidin ef‘alidin taqı ‘ulema ve meşayih aqwalidin zam qılduq taqı bu kitabnı tört bab üze qılduq taqi tegme bir babnı on fasl üze qılduq taqı tegme bir fasl awwalında bir hadis keltürdük Peyğam­bar ʻas hadisleridin kim mecmü‘ı qırq hadis bolur. Awwal babı Peyğam­bar ‘as’nuƞ fazayiliniƞ beyanı içinde turur. Eкіnç babı hulafa-i raşidin taqı ehl-i beyt taqı tört imam fazayiliniƞ beyanı içinde turur. Üçünç babı Haq te‘ala hazratınğa (15) yawunğu edgü ‘ameller beyanı içinde turur. Törtünç babı Haq te‘alanıƞ hazratıdın yıratğu yawuz ‘amel­ler beyanı içinde turur. Taqı bu kitabke Nehcü’l-feradis at berdük, ma‘nisi uştmahlarnıƞ açuq yolı temek bolur. Ümid ol turur kim bu kitabnı oqığanlar bolğay kim bu kitab sözleri birle ‘amel qılğaylar taqı bu kitab anlarqa Haq te‘alanıƞ uştmahlarınğa yolçı bolğay ol ‘amel qılğanlar berekatında bolğay kim Haq te‘ala bu kitabnı cem‘ qılğan ‘aşi ve cafi qulını yarlıqağay. Amin rabbü’l- ‘alamina.

Maʻnisi ol bolur kim: Haqiqatta Taƞrı teʻala  Peyğambar ʻas qa sena aytur taqı qılınmış qıldaçı zelletlerini yarlıqar taqı Haq teʻala Peyğambar ʻas"dın razi bolur. Yana ferişteler taqı Taƞrı te'aladın Peyğambar ʻ as-nuƞ qılmış qıldaçı zelletlerini yarlıqatu tileyürler taqı Peyğambar ʻas qa yari berürler. Ey muʻminler, sizler Peyğambar ʻas qa duruz ve salavat ve selam ayta beriƞ tep emir keldi erse, şahabalar aydı: Ya Resulallah, sizke selam bermekni bildük, hemişe aytur-miz es-selam ‘aleyke, ya Resulallah tep, velikin salavat neteg aymaq kerek bilmez-miz tep aydılar erse, Peyğambar ʻas aydı: Ey yaranlarım, biliƞ, agah boluƞ, eger manga salavat aytur bolsangız, mundağ aytıƞız kim:

Qayu mümin ve muvahhid bu durüz ve salavatnı manga arığ iʻtiqad birle bir qata aytur bolsa, Haq tvt anıƞ üze on rahmat ıdğay.

Yana bilgil, agah bolğıl: Peyğambar ʻas rebiʻü’l-awwal ayınıƞ on ekinç duşenbe kün tuğdı. Hisab ʻilmi bilgen ʻulemalar andağ aydılar kim ʻIsâ peyğambar ʻas -dın altı yüz yigirmi yıl keçmiş erdi kim Muhammed Resulullah dünyake keldi. Taqı Peyğambar ʻas nuƞ atası ʻAbdullah, Peyğambar tuğmazdın aşnu wefat bolup turur erdi, welikin uluğ atası ʻAbdu’l-Muttalib bar erdi. Peyğambar. ʻas nı ʻAbdu’l- Muttalib Halime atlığ dayaqa emdürmek üçün berdi. Taqı Peyğambar ʻas altı yaşqa yetmiş erdi kim anası Emine wefat boldı. Peyğambar ʻas uluğ atası "Abdu’l-Muttalib qatında turur erdi. Qaçan kim sekkiz yaşqa tegdi erse, ʻAbdu’l-Muttalib sökel boldı taqı Peyğambarnı oğlı Abü Talibqa tapşurdı. Taqı wefat boldı. Qaçan kim Peyğambar ʻas yigir­mi yaşqa teggende Abü Talib Hadica hatunnı Peyğambar ʻas qa cüftlendürdi. Hadica razha qırq üç yaşar erdi. Hadica hatun razha Peyğambardın sekkiz oğlan tuğurdı: törti erkek taqı törti qız erdi. Erkeki ʻAbdullah taqı Qasim erdi, taqı Tayyib taqı Zahir. Bu törti nareside erken wefatları boldı. Taqı tört bintniƞ biri Zeyneb taqı Ruqayya taqi Umm-i Külsüm taqı Fatıma. Zeynebni Peyğambar ʻas Abü’l-ʻAş atlığ kişike cüftlendürdi. Ol Zeyneb Peyğambar ʻas dın oza wefat boldı. Taqı Ruqayyanı ʻOsmanqa cüftlendürdi. Ol taqı Peyğâmbar ʻas dın oza wefat boldı erse, Umm-i Külşümnı ʻOsmanqa cüftlendürdi. Ol yandın ʻOsmanqa razhu sahaba Zü’n-Nürreynter erdiler, yaʻni Peyğambar ʻas nuƞ ekki nür-i didesiƞe cüft boldı tep. Umm-i Külsüm taqı Peyğambar ʻas dın oza wefatı boldı. Taqı Fatımanı ʻAliqa cüftlendürdi, velikin Fatıma razha Peyğambar ʻas dın altı ay soƞ wefatı boldı.

Yana Peyğambar ʻas qırq yaşqa yetmiş erdi. Recep ayınıƞ yetinç kün cumʻa tüninde erdi kim Hira tağında ğar içinde erdi kim Cebreil ʻas zahir boldı. Yana şenbe tüni hem zahir boldı taqı yekşenbe tüni hem zahir boldı. Duşenbe tüni erdi kim Haq teʻala fermanı birle Cebreil ʻas risalatnı peygambarliqni tapşurdı,  Peyğambar taqı qabul qıldı. Taqı ol tün erdi kim Kesri melikniƞ aywanı teprendi taqı on tört küngüresi yıqıldı; taqı dünyada ne kim muğlar yandurğan otlar bar erdi, cümlesi ol tün söndi taqi Sava atlığ einiƞ deryası ol tün qurıdı. Cumʻa kün Peyğambar ʻas halayıqlarqa habar berdi kim Haq teʻala manga peyğambarlıq ruzi qıldı tep. Awwal hatunlardın musulman bolğan Hadica erdi razha taqı oğlanlardın awwal musulman bolğan ʻAli erdi razhu; taqi erenlerdin awwal musulman bolğan Abü Bekr erdi razku, qullardm awwal musulman bolğan Zeyd erdi razhu,

Muhammed Resulullahqa peyğambarlıq kelmişdin soƞ altı yıl taqi ekki ay Abu Talib tirig turdı, andın soƞ wefat boldı. Peyğambar ʻas Abü Talibniƞ wefatınğa iƞen qadğurdı. ʻAmmı erdi taqi kafirlar andın qorqup Peyğambarqa üküş zahmat tegürmes erdiler. Munça terbiyet qılıp iman keltürmedin ahiratqa barğanınğa üküş qadğurdı. Qaçan kim Abu Talibning ahir waqti boldı erse, Peyğambar ʻas bardı  ʻiyadatqa. Baqar, Abu Cehl ʻal olturup turur yaranları birle. Peyğambar ʻas aydı: Ey ʻammum, maƞa terbiyetiƞiz iƞen üküş boldı; emdi tilermen kim kelime-i şehadat aysaƞız, qıyamat kün bizke şefaʻat qılmaq rewa bolsa tedi erse, Abu Cehl baqti. Abu Cehl aydı: ʻÖmrüƞüzni ataƞız ʻAbdul-Muttalib dini üze keçrüp ahir waqtta qaytur-mu-siz? tedi erse, aydı: Ya Muhammed, men atam ʻAbdul-Muttalib dini üze öler-men tedi erse,  hatırı hasta u bezman boldı erse, ayat nazil boldı, qt:

       Ya Muhammed, sen ol kimerseni [kim] sewer-sen, köndürü bilmes-sen; kimni tilese, köndürgen Taƞrı te‘ala men turur-men tep aydı.

Yana Abu Talib wefatıdın üç kün qalmış erdi kim Hadica anamız razha vefatıdın soƞ Peyğambar ʻas toquz hatun aldı. Peyğambar ʻas dünyadın naqıl qılmışta toquz hatun qaldı: ʻAyişe hatun, taqı Safiyye hatun, taqı Umm-i Seleme hatun, taqı Habibe hatun, taqı Zeyneb hatun, taqı Meymuna hatun, taqı Cüveyr[iy]e hatun, taqı Safiyye hatun, taqı Sevde hatun razhunna, Taqi eki quması bar erdi. Biri Mariyye atlığ, andın İbrahlm atlığ oğul boldı taqi nareside halında vefatı boldı. Taqı biri Reyhan erdi, andın oğul qız bol[ma]dı. Ne kim oğul qız boldı, cümle Hadica hatundın boldı razha, Öƞin hatunlardın bolmadı.

Peyğambar ʻas yigirmi toquz ğazat qıldı. Toquz ğazatta özi taqi kafir birle uruştı, yigirmi ğazatta sahabalar uruştı, özi uruşmadı. Taqi qirq yaşında wahiy keldi. Wahiy kelmişdin soƞ Mekkede on üç yıl turdı, andın soƞ Medineke bardı. Medinede on yıl turdı. Altmış üç yaşında erdi kim Peyğamber ʻas dünyadın qıldı. On sekiz kün sökel boldı. Rebiʻül-awwal ayınıƞ on birinç kün yekşenbe erdi kim ahiratqa ulandı.

EKÎNÇ FASL

Peyğambar ʻas qa wahiy kelmekiniƞ beyanı içinde turur

İmam Şağani rahmhi Meşarıqul-Envar atlığ kitabı içinde bu hadisni keltürmiş:

Bu hadis maʻnisi ol bolur kim Peyğambar ʻas habar berü yarlıqar: Bu musulmanlıq dini ğaribluqın zahir boldı, qıyamat etekinde taqı ğaribluqın qaytğay. Hoşluq bolsun ğarıblarqa!

‘Ayişe razha aytur: Peyğambar ʻas peyğambarlıq kelmezdin oza rast tüşler körü başladı. Ne kim tüş körse erdi, özi ta ʻbir qılur erdi. Ol tüşlerniƞ yoruqı teg açuq rast kelür erdi, heç hata qılmaz erdi.

Bir kün Peyğambar ʻas Hadicaqa aytur razha: Ya Hadica, kökdin awaz eşittim, iƞen qorqtum tedi erse, Hadica razha aydı: Ya Muhammed, heç qorqmağıl! Haq te ʻala seni zayiʻ qılmağay tedi erse, Peyğambar ʻas aydı: Ya Hadica, köƞlüm halwat olturmaq tileyür. Maƞa azıq qılu bergil! Hira tağında bir ğar bar, ol ğar içinde bir qaç kün halwat olturayın tedi erse, Hadica razha azıq qılu berdi. Peyğambar ʻas ol azıqnı alıp bardı taqı ol ğar içinde bir qaç kün halwat qıldı. Ol azıq tükendi. Yana keldi, aytur: Ya Hadica, maƞa halwat olturmaq hoş kelür tep hemişe azıq alıp barıp halwatlar qılur erdi. Bir kün keldi, Hadicaqa aytur: Ya Hadica, kökdin heybetlig avaz üküş kelür boldı. Qorqar boldum, taqı halwat hoşluqıdın keçü bilmez-men. Neteg qılayın? tedi erse, Hadica razha aydı: Ya Muhammed, heç qorqmağıl! Bu işniƞ soƞı hayr bolğay, Haq teʻala seni zayiʻ qılmağay tedi erse, azıq alıp Hira tağınıƞ ğan içinde olturdı. Bir kün ol ğar içinde olturur erken bir kimerse peyda boldı taqı Peyğambar ʻas qatınğa keldi. Aydı: Ya Muhammed, oqığıl! tedi erse, Peyğambar ʻas aytur: Men oqığan ermes-men tedim erse, meni tuttı taqı qatığ qıstı, andağ kim taqatım qalmadı. Yana ıda berdi taqı aydı: Ya Muhammed, oqığıl! Men aydım: Oqığan ermes-men tedim erse, ekinç qata meni tuttı taqı andağ qıstı kim heç yarağım qalmadı. Yana boşadı, yana aydı: Ya Muhammed, oqığıl tedi erse, men aydım: Wallahi, men oqığan ermes-men tedim erse, maƞa aydı: Aytğıl:

Bu yerke tegrii oqıdı erse, men taqı oqıdım. Bu ayat awal nazil ayat tep ayturlar. Ma‘nisi ol bolur kim Ya Muhammed, on sekkiz miƞ ‘alamnı yaratğan Bir u Barnuƞ ayatını oqıgıl! Taƞrınıƞ ayatını oqıgıl kim adam oğlanlarını bir para qoyuğ qandın yarattı. Oqığıl, ya Muhammed, taqı seniƞ Perverdigarıƞ andağ kerim Taƞrı turur kim adam oğlanlarınğa hatnı qalam birle öğretti. Adam oğlanlarınğa bilmegenlerini bildürdi tedi. Taqı közümdin ğayib boldı erse, men taqı qorquğ ve heybet birle revan ol ğardın çıqıp qorqa titreyü kelip aydım: Ya Hadica, meni tonğa çulğaƞ taqı yatquruƞ kim halim müteğayyir boldı tedim erse, meni çulğap yaturdılar. Bir zaman yatmışdın öz halımqa keldim taqı ne ahwal kim ol ğarda keçti, cümlesini aydım erse, Hadica aydı razha: Ya Muhammed, qorqmağıl işing hayr bolğay, Haq te‘ala seni zayi‘ qılmağay anıƞ üçün kim seniƞ edgü ‘adatlarınıƞ bar: yaq yawuqni sever-sen, yalğan sözlemessen, kişilerniƞ emgekini kötürür-sen taqı qonuqlarni ağır-lar-sen, miskinlerke yari berürsen, heç saƞa Taƞrı te‘ala yamanlıqnı bermegey tep öğütledi erse, Peyğambar ʻas köƞli hoş boldı. Andın soƞ Hadica aydı razha: Ya Muhammed, turğıl, baralıƞ! Menim atam qarındaşı oğlı bar, Varqa ’bnü Nevfel teyürler. Uluğ yaşlığ turur, eki közi körmes bolup turur. ‘Isa ʻas dini üze turur. Üküş ‘ilm bilür, Incil oqıyur tedi erse, Peyğambar ʻas Hadica birle bardılar. Taqı ne kim Peyğambar ʻas kördi, cümlesini aydı erse, ol aydı kim: Ya Muhammed, beşarat bolsun saƞa kim ol körüngen Gebreʻil turur Musa peyğambarqa, taqı ‘Isa peyğambarqa taqı öngin Peyğambar-larqa kelgen turur. Ya Muhammed, ahir zamannıƞ peyğambarı sen bolğay-sen. İncilde taqı sening sıfatıƞ bar, Tewritte taqı bar. Peyğambarlarnıƞ hatamı sen bolğay-sen, velikin cümle peyğambarlarnıƞ uluğı sen bolğay-sen. Kaşki men yiğit bolsa erdim, seni Mekke kafirları Mekkedin çıqarmışda qatıƞda bolsa erdim, saƞa yari bergey erdim tedi erse, Peyğambar ʻas aydı: Ya Warqa, meni Mekkedinmü çıqarğaylar? Warqa aydı: Beli, ya Resulallah, seni Mekkedin çıqarğaylar. Kafirlar üküş zahmat ve meşaqqat tegürgeyler. Andın soƞ Haq tvt saƞa nusrat bergey. Dining yükey bolğay, ahwalıƞ qawi bolğay tedi erse, Peyğambar ʻas köƞli hoş boldı. Andın soƞ bir qaç eyyam keçti, Varqa ’bnü Nevfel taqı dünyadın köçti.

Yana Peyğambar ʻas aydı: Bir kün Hira tağında erdim. Qulaqimqa awaz kelür: Ya Muhammed, ya Muhammed! teyü. Tört yanımğa baqtım, heç kimerseni körmedim. Üstün baqtım erse, körermen bir yerli kökli arasında bir yerli kökli arasında bir uluğ taht urulmuş, ol taht üze Cebrail olturmış, yüzi kün teg qumıyur. Kördüm erse, Koƞiumke: yana, qurqug kirdi, titreyü başladım. Qayra yana Hadica qatınğa keldim taqi aydım: Ya Hadica, meni toƞa çulğağıl kim köƞlümke yana qorqug kirip turur tedim erse, meni çulğadı, yatqurdi. Baqar men, hawada Cebre’il yana zahir boldı taqı aydı:

Maʻnisi ol bolur kim: ey tonğa çulğanıp yatğan Peyğambar ‘as qopğıl, Qurayş kafirlarını Taƞrınıng ‘azabıdın qorqutğıl, Rebbüƞni uluğlağıl taqı namaznƞ awwalında Allahu ekber tep namaz başlağıl,  tonuƞnı necesdin arıtğıl! İbnü ‘Abbas razhu aytur: Maʻnisi ol bolur kim: Ya Muhammed, teniƞni yazuqdin arıtğıl, yaman işlerni qodğıl ya taqı şey­tan vesvesesini qodğıl, ta‘at ve ‘ibadat qilsang, Rebbüƞe minnat qılmağıl, ta'atıƞnı üküş körmegil, Taƞrıqa ta‘at qılmaq içinde nefsüƞe şabur qılğıl, ya taqı kafirlar azarınğa Haq sözi fermanını tegürmek içinde şabur qılgıl! tedi erse, Peyğambar ‘as derhal qoptı taqi halayıqğa Haq te‘alanıƞ fermanını tegürü başladı, kafirlarnı tamuğ otındın qorquta başladı.

Andın song bir qaç eyyam keçti. Heç Cebre’il kelmedi erse, Pey­ğambar ‘as iƞen qadğuluğ boldı, şawqı Haq te‘alanıng selamınğa taqi kelamınğa ziyada boldı. Bir kün yana bardı Hira tağınğa. Üküş intizar qildi. Cebre’il ‘as kelmedi erse, tiledi kim özini tağ başındın kemişse, helak qılsa. Ğayat-i mahabbatıdın derhal Cebre’il keldi taqi aydı: Ya Muhammed, bişarat bolsun saƞa, Haq te‘ala lutfını taqı keremini seniƞ haqqıƞa tamam qıldı. Heç peyğambarlar haqqıƞa ol miqdar lutf u kerem qılmadı kim seniƞ haqqıƞa qıldı. Peyğambar ‘as aydı: Ya Cebreil, beyan qılğıl, ol neteg lutf u keremler turur? Cebre’il ‘as aydı:  Qayu yerde kim Haq te‘alanıƞ zikri yad qılınsa, seniƞ zikriƞ taqı yad qılınğay. Taqı Haq te‘ala saƞa öz zatı birle durüz sena aydı taqi ferişteleriƞe buyurdı kim: Menim resülumğa durüz şena aytıƞlar! Taqı ummatlarınğa buyurdı kim qıyamatqa tegrü saƞa duruz u sena ayğaylar. Taqı seniƞ ummatıƞnı cümle peyğambarlar ummatıdın artuq qıldı taqı yer yüzini seniƞ ummatıƞa mescid qildi. Qayu yerde namaz qılsalar, Haq tvt qabul qılğay tedi erse, Peyğambar ‘as hatırı hoş boldı. Andın (soƞ) Cebreʼil ʻas adaqını yerke urdı erse, yerdin çeşme peyda boldı. Ol çeşmedin yundı taqı ekki rekʻat namaz qıldı, taqı aydı: Ya Muhammed, men yunmışım teg yunğıl taqı men namaz qılmışım teg namaz qılgıl tedi erse, Peyğambar ʻas taqı Cebreʼil yunmışı teg yundı taqı Gebreʼil ʻas namaz qılmışı teg namaz qıldı Bir yılqa tegi ekkişer rekʻat namaz qıldı. Bir yıldın soƞ beş namaz fariza qılındı.

ÜÇÜNÇ FASL

Peyğambar ʻas taqı yaranları birle İslam avvalında

emgengenleriniƞ beyanı içinde turur

İmam Abu’l-Meʻali Muhammed İsplcabl rahmhi Tefsir’inde Suratu’-1-Ahzab içinde bu hadisni keltürmiş:

Maʻnisi ol bolur kim Peyğambar ʻas habar berü yarlıqar: Qayu kimerse muminni azar qılsa, meni azar qıldı; taqı kim kim meni azar qılsa, Taƞrı teʻalanı azar qıldı; taqi kim kim Taƞrı teʻalanı azar qılsa, ol kimerse melʻun turur. Tewrit, taqi incil, taqi Zebur taqi Furqan içinde Haq teʻala ol kimerseke hor qılğan ʻazabını amada qılıp turur tedi.

Habbab ibnü’l-Aratt atlığ şahaba aytur razhu: Peyğambar ʻas Kaʻbe köligesinde tüşep olturup turur erdi kim keldim. Selam qıldım erse, Peyğambar ʻas taqı cevab yarlıqadı. Men aydım: Ya Resulallah, bizke nusrat bermez-mü-sen, bizke Taƞrıdın eman qolmaz-mu-sen? Neçeke teği bu kafirlar zahmatını, meşaqqatlarını körer-biz? Qayu yerde namaz qılğanımıznı körseler, ururlar, sökerler, heç bizlerke eman bermezler tedi[m] erse, Peyğambar ʻas aydı: Ya Habbab, ozaqı peyğambarlarnıng ümmetlerini kafirlar biçkü birle ekki para qılur erdiler. Ol ümmetler sabr qılur erdiler, dinlendin qaytmaz erdiler. Taqi baʻzılarını temür tarğaq birle etlerini tarar erdiler süƞükleriƞe tegi, taqı anlar dinlendin qaytmaz erdiler. Wallahi menim dinim işi andağ tamam bolğay kim Şanʻa atlığ yerdin Hazramawt atlığ yerke tegi yalğuz atlığ barğay, heç kimersedin qorqmağay, meger Taƞrıdın qorqğay; taqi qoyluğ kişi börüdin qorqğay. Ey ümmetlerini, sizler taʻcil qılur-siz tedi.

Bir kün Peyğambar ʻas ewdin çıqtı. Kafiriarnı Haq yolıƞa ündegeyin, bolğay kim musulman bolğaylar, tamuğ otıdın qurtulğaylar tep ewdin çıqmış erdi. Bir kafir qarşu keldi. Ol kafimi hoş söz birle, açuq yüz birle Haq yolıƞa ündeyü başladı erse, ol kafir Peyğambar ʻas qa üküş sökti, köp cefalar qıldı taqı mübarek başıƞa topraq saçtı. Peyğambar ʻas ’nu ƞ hatırı bezman boldı. Ol kafirqa heç neerse temedi, sabr qıldı, töndi taqı ewke kirdi. ʻAyalı qoptı, taqı Peyğambar ʻas nuƞ mübarek başıdın topraqnı keterür, taqı zar zar yığlayur taqı aytur: Ey baba, ne horluq bu sizke kim bu kafirlar qılu[r]1ar? tedi erse, Peyğambar ʻas aytur: Ey ʻayalım, yığlamağıl, Peyğambarlarnıƞ emgekleri qatıg bolur, velikin şevabları üküş bolur taqı dereceleri artuq bolur. tedi.

İbnü Mesʻud razhu aytur: Bir kün Peyğambar ʻas Kaʻbeniƞ bir ya­nında Mescidü’l-Haram içinde namaz qılur erdi kim Abü Cehl ʻal yaranları birle  Mescidü’l-Haramqa kirdiler. Baqarlar, bir müƞüşde Peyğam­bar ʻas namaz qılur. Abu Cehl aytur yaranlarınqa: Qayu biriƞiz barur, fulan mahallede tewe boğuzlap tururlar. Ol tewening necasatlığ bağarsuqlarını keltürüp bu Muhammed secdeke barmışda üstüƞe bıraqsa, tonları cümle necis bolsa tep fermanladı erse, bir melun aydı: Men barayın tep. Munlar yığlışıp baqıp turur erdiler. Peyğambar ʻas secdeke bardı. 01 melun teweniƞ necasatlığ bükenlerini, bağarsuqlarını, cümlesini Peyğambar üzesiƞe kemişti. Tonlarını cümle necis qıldı erse, Abu Cehl taqı yaranları cümle külüştiler. İbnü Mesud aytur: Eger qudratım bolsa erdi, Peyğambar üzesindeki necasatm ketergey erdim, velikin İslam zaʻif erdi, kafirlar ğalib erdi, yarağım bolmadı ketermekke. Velikin bir kimerse bardı taqı Fatımaqa razha habar berdi erse, Fatıma razha keldi. Baqar, Peyğambar secde içinde turur taqı bu kafirler külüşü[p] tururlar, Peyğambar -nuƞ üzesinde teweniƞ necasatları bar. Bu haini kördi erse, bu kafirlarqa sökti, taqı Peyğambar ʻas nuƞ mübarek arqasındın ol necasatlarnı bıraqtı erse, Peyğambar secdedin baş qaldurdi. Baqar, cümle necis bolmış. Hatırı hasta u bezman boldı. Andın [soƞ] elgini köterdi taqı üç qata aydı: Ey Bar Hudaya, sen bu kafirlarnı helak qılğıl! tedi erse, kafirlar qorqtılar, qaçtılar anıƞ üçün kim Peyğambar ʻas nuƞ qarğışı elbette kelmedin qalmaz tep bilür erdiler. İbnü Mesʻud aytur razhu: Közüm birle kördüm ol kafirlarnı Bedr toquşmda. Haq te‘ala Peyğambarqa nuşrat berdi, anlar şahrada şişip yatur erdiler. Adaqlandın sü[d]rep bir eski quduğqa kemiştiler Sasığı kişilerke tegmesün tep. Sual qılurlar: Uhud toquşında İslam çeriginge hezimet tüşti, kafirlar ğalaba qıldılar. Peyğambar ‘as nı ‘Ataba atlığ kafir taş birle urdı taqı mübarek tişini sındurdı. Peyğambar yanın yıqıldı, mübârek yüzi taş zahmıdın yarıldı taqı qan aqa başladı erse, Peyğambar ‘as qa sahabalar aydılar: Ya Resulallah, bu kafirlarqa qarğağıl, cümlesi helak (O bolsunlar tediler erse, Peyğambar ʻas aydı: Haq te‘ala meni rahmat üçün iddi, la‘nat üçün ıdmadı. Tangrı te‘ala rahmat qılsun atam Nüh peyğambarqa! Her künde qavmi anı on qata urur erdiler. Behuş bolur erdi, heç qarğamas erdi, meger aytur erdi: Ey Bar Hudaya, qavmum meni bilmezler. Eger meni peyğambar tep bilse erdiler, mundağ cefa qılmağay erdiler. Sen munlarnı köndürgil! tep du‘a qılur erdi. Velikin cefaları iƞgen haddın keçti erse, anda qarğadı. Emdi men taqı andağ duʻa qılayın, sizler amin teƞiz! tep sahabalarqa buyurdı taqı aydı: Ey Bar Hudaya, qavmumnı sen köndürgil kim munlar meni bilmedin bu cefalar qılurlar tedi. Taqı bu necasat kemişgen kafirlarğa ne üçün qarğadı tep sual qıldılar erse, cavab aymışlar kim namaz Haq teʻalaqa ibadat u taʻat qılmaq turur. Kafirlar Haq teʻalaqa ibadat qılmaqdın maniʻ boldılar erse, tahammül qılu bilmedi, qarğadı. Velikin mübarek tişini sındurmaq nefske zahmat tegürmek turur, ol cihatdın sabur qıldı, savab üçün qarğamadı tep aymışlar.

Peyğambar ʻas nuƞ ʻamması bar erdi, atasınıƞ qız qarındaşı, ʻAtike atlığ. Ol keldi, taqı Abu Leheb qatınğa kirdi taqı aydı: Ey qarındaşım Abu Leheb qatınğa kirdi taqı aydı: Ey qarındaşım Abu Leheb, bu uyamız oğlı Muhammedke Mekke halqı artuq zahmat tegrü başladılar. Burun qarındaşımız oğlı Abu Talibdin qorqar erdiler. Ol vefatı bolğandın berü körermen, üküş zahmat tergü tururlar. Sen taqı Abu Talib meƞizlig atası qarındaşı turursen. Abu Talib saqlamış teg sen taqı saqlasaƞ, ne bolğay? tep derhost qıldı erse, Abu Leheb taqı qabul qıldı taqı Muhammedni qatınğa keltürdi. Taqı çıqtı, Mekke halayıqıƞa, Qurayş qabilasınğa ilam qıldı: Bu kündin soƞ Muhammadqa heç kimsere qatılmasun. Eger qatılur bolsalar, ol kişilerke mundağ qılğaymen, andağ qılğaymen tep tehdid u tefziʻ qıldı erse, bu sözni Abu Cehl ʻal eşitti taqı Qurayşlarnı yığıp yığıp keldi taqı aydı: Ya Aba Leheb, eşittük kim Muhammed diniƞe kirmişsen, ataƞ ʻAbdul-Muttalib dinindin yüz ewürmişsen tedi erse, Abu Leheb aydı: yüz ewürmedim, velikin kördüm, bu uyam oğlı Muhammedke halayıq üküş zahmat tergü başladılar erse, yaq yawuqluq haqqını saqlap qatımğa keltürdüm halayıqlar artuq zahmat tegürmesünler tep. Bir kün Abu Cehl ʻal yaranları birle meşveret qıldı. Ne iş qılğaymiz kim Abu Lehebni ündeƞ menim hatırımqa bir söz tüşti, anı Abu Lehebdin sorayın tedi erse, Muhammed seniƞ ataƞ ʻAbdul-Muttalibniƞ ornı qayu yer turur? tedi erse, Peyğambar ʻas bildi kim bu kafirlar mekri hilesi turur tep. Mütehayyir boldı taqı aydı seniƞ ataƞ ʻAbdul-Muttalibniƞ yeri bir muʻayyen yer turur tedi erse, Abu Leleb, bardı taqı Abu Cehlqa andağ aydı erse, Abu Cehl aydı: Ya Aba Leheb, yana sorğıl kim ol muʻayyen yer kim tep aydıƞ, ol yerniƞ atın ayğıl, ne yer turur tep. Yana kelip sordı erse, Peyğambar ʻas aydı: Ol yernıƞ atı cehnnem turur.