Ахмед ханның Осман патшасы Фатих Сұлтан Мехметке жазған хаты, 1477 Ж.

Жалпы мәлімет

Ұлық ұлыстың ханы  Ахмад хан ибн Мұхаммад хан ибн Темүр (1445-1481жж.) хаты  хижраның 882 жылы сафар айында (1477 жылдың мамыр-маусым айларында) Осман сұлтаны – Мехмет Фатихқа арналып жазылған.

Тарихи деректерде «Алтын-орданың соңғы ханы  Сейіт Ахмет»  есімімен танымал Ахмад хан Осман сұлтаны Мехметтен дәстүрлі екі жақты достық қарым-қатынасты, сауда-саттық, дипломатиялық қатынасты жалғастыруды және одан әрі жандандыру жайын жазған.

Құжаттың көлемі 69х21 см. Құжаттың жоғары бөлігінің сырты өңделген терімен қапталған (14х21 см). Мәтін 24 жолда диуани жазу үлгісімен ортағасырлық түрік тілінде орындалған. Құжаттың кіріспесі мен адресаты – Осман паддшасы Мехмет Фатих аты алтындалған жолдарда берілген.  Құжаттың қағазына дақтар түскен, сиясы кетіп, жазулары көміскіленген.

Бұл хатта Ахмад хан бин Мұхаммед  ханның (1145-1481жж.) мөрі басылмаған, алайда хаттың түпнұсқа екенінде зерттеушілер күмән  келтірмейді.

Хаттың  түпнұсқасы Түркия, Стамбұл Топкапы сарайы музейінің архиві қорында    (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi,   № Е 6464) сақтаулы.

Ғылыми зерттеулер

A.N. Kurat,  M. Özyetgin ,  Н. Базылхан, Ө.  Тұяқбаев мәтіндік зерттеулер жүргізді. 

Ғылыми әдебиет

Kurat A.N. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altun Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına ait yarlık ve bitikler. Istanbul: Burhaneddin  matbaası, 1940. – 211. (46-60).

Özyetgin A.M. Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslup incelemesi.  – Ankara, 1996. – 140. (19, 110-112, 141-142).

Базылхан Н., Тұяқбаев Ө.  Далалық мемлекеттер дипломатиясының ресми құжаттары: жарлықтар, хаттар, елшілік белгілері (XIII-XVIIIғғ.). (мәтін транскрипциясы, ғылыми аудармалары, түсініктемелері, көрсеткіштері). - Алматы, 2014.-207 бет. (119-130).

Мәтін

Жол реті

Құжат тілі

(транскрипциясы)

Қазақша сөзбе-сөз аудармасы

1.                 

hwa

Ол (Алла)

2.                 

hudauandkar gazam qardaşım Sultan Muhammad kamkar

Құдайына қараған ұлық қамқор бауырым Сұлтан Мұхаммед

3.                 

Bi-jinab istisali ah al-gazz ua al-akram sultanu as-salatin al-garab ua al-gajam malik riqab al-umam 

мәртебелі асыл текті бауырым, құрметті және араб-ажам сұлтандарының сұлтаны, үмбеттің билеуші патшасы,

4.                 

zillu Allahi fi al-ardzaini qaharman-e al-magi wa at-tyin, nasiru gibad Allahi, hafizu biladi Allahi, qahiru gagdaa’ Allahi gadal

Алланың жердегі көлеңкесі, су мен жердің қаһарманы, Алланың құлдарына жәрдемші, Алланың елдеріне сақшы, Алланың жауларын әділ жазалаушы

5.                 

salatinu al-insi ua al-djaan, manbagu ihsaani al-magdilati ua al-ihsani, ghiasu ad-dunia ua ad-din

адамзат пен жындардың сұлтаны, әділдік пен жақсылықтың көзі, дүние мен діннің жәрдемшісі

6.                 

murabbi al-gulamaig wa al-mustagiddina hallada Allahu mulkahu ua sultanahu ua jagala fauqa al-firqadaini makanahu ua iuanahu

ғұламалар мен көмекшілерді тәрбиелеуші, Алла оның патшалығы мен сұлтандығын мәңгі қылғай және жұлдызын үстем қылғай

7.                 

wa haqqa subhanahu wa tagala aftab-e gizmat ua bihtiari wa saiah sultanat wa kamkari wa daraza-i al-laili wa atraf

Хақ субхан Алла уа Тағала күштілік пен бақыттың күнін және сұлтандықтың көлеңкесін, қамқорлықтың, күндіз бен түннің тұрақтылығын,

8.                 

an-nahari az hazrat saubhani wa qwuati burhani mazidi gumri wa dauam daulat wa huludi gizmat wa haşmati ta zaman

[Алла] субхандық беделімен және бурхандық қуатымен ғұмырдың ұзақтығын, елдің мәңгілігін, абыройдың тұрақтылығын артық қылғай

9.                 

qiamet tabinda wa paiende darad zille zilal аbadan, mabsute bad bihurmati an-nabi  wa aalihi al-amdjad

қиямет табында және көлеңке берушінің көлеңкесінде мәңгі болуға, Пайғамбар мен асыл туыстарының құрметі шарапатымен баршылық құшағында болуды жазғай

10.             

bagd az gardz mahabbati al-uhuwah wa tabligh tatimma at-tahiyati agalam

махаббат пен бауырмалдық көңілімізді білдірген соң ыстық салемімізді жеткіземіз.

11.             

ol turur kim rasul mursal Qaraç Bahadur keldi

Қараш Баһадүр келді. елшімізді жіберіп,

12.             

sizniŋ sağ wa salamatlıqıŋızdı bizke maglum qıldı, ham ol ahbar buldan maftuhni taqı bizke tagaiun qıldı

Сіздің сау-саламаттығыңызды бізге мағлұм қылды, һәм ол жауланған елдердің хабарын бізге нақты қылды

13.             

biz taqı bagda istimagi al-kalam bighaiat ua la nihaiat şadkam olduq al-hamdu lillahi tagala wa husni istikmal 

біз тағы сөзді тыңдаған соң шексіз шад болдық, Алла тағалаға мадақ істің соңын жақсылық еткен

14.             

umure sizniŋ wa bizniŋ aramızda qarındaşlıq gala tariqi al-mahabbah zahir boldı men bagda hazihi al-aiam wa dahran

Сіздің және біздің арамызда бауырластық пен махаббат өсіп, айқын болды. Мен бұл күндерден және кезеңнен соң

15.             

men al-aguami eksük bolmai ağır salam jengil bölek birle elçi keliçilerimez barsun qılsun

жылдардан соң кем болмай, салем мен жеңіл сыйымызбен елші-келушілеріміз келіп-кетсін.

16.             

dustluq qarındaşlıqımız künden künke taraqqı qılsun tib Sizke elçilikke

Достық пен ағайындығымыз күннен-күнге өссін деп Сізге елшілікке

17.             

Gaziz Hoja atlığ qarındaşım oğlın jiberdim Čiŋgis hannıŋ bir oğlu menmin

Азиз Қожа атты ағайынымның ұлын жібердім. Шыңғыс ханның бір ұлы - менмін

18.             

bir oğı Gaziz Hoja turur imdidin soŋ Sizniŋ birle bizim aramızda Teŋri ginaiatı

бір ұлы - Азиз Қожа болар. Ендіден соң Сіз бен біздің арамызда Тәңірі көмегімен

19.             

birle dustluq ol tariq ziada bolğai kim in şaga Alla Tagala soŋnı zamanada dust

достық бұдан да артық болғай! Алла тағала қаласа, соңғы заманда дос пен

20.             

duşman bir atı qalğai taqı har tarafha Siz gazam wa safar qılmaŋız biz taqı bu tarafdan  

дұшпанға бір аты қалғай, тағы әр тараптан Сіз не шешім (қылсаңыз) және қайда сапар қылсаңыз да, біз тағы бұ тараптан

21.             

Sizge taqwit qılurğa hazirmiz bagd ihtisar al-kalam bu künden ilkerü qayu iş kim Sizniŋ  

Сізге күш-қуат берерге әзірміз. Сөздің қысқасы, бұл күннен кейін қай іс болмасын Сіздің

22.             

wa bizniŋ aramızda qarındaşlıq ziadasiğha tagalluq tutar ol işniŋ tagdjiliŋa istigdad qılurğa

және біздің арамызда ағайындықты арттыруға негізделсе, ол істің тездетуіне дайын болуға

23.             

maşgul bolsaŋız Siz hakimsiz tib ağır salam wa jengil bölek birle haziratga rasul irsal qılındı

машғұл болсаңыз. Сіз хакімсіз деп ауыр сәлем және жеңіл бөлек сый-сияпатпен құзырыңызға елші жібердік

24.             

tarih sekiz jüz seksen ikide mubarak safar ayınıŋ nisfinda istiktab qılındı.

тарих сегіз жүз сексен екіде мубарак сафар айының ортасында жазылды.

Пікір қалдыру