Махмұд ханның Осман патшасы Фатих Сұлтан Мехметке жазған хаты, 1466 ж.
Жалпы мәлімет
Ұлық ұлыстың ханы Махмұд хан (? -1465 ж.) тарапынан хижраның 870 жылы 20-ншы шағбан яғни, 10 маусым 1466 жылы даңқты Осман патшасы – Фатих Мехмет сұлтанға (1432-1481жж.) жазған хаты.
Хатта Махмұд хан – Ұлық ұлыс мен Осман патшалығы арасында орныққан тығыз саяси-дипломатиялық қарым-қатынасты нығайта түсуге ниет білдіреді. Екі жақты жиі елші алмасып тұруды ұсынады.
Құжаттың көлемі 141х27 см. Мәтін 20 жолда арабграфикалық диуани жазу үлгісімен ортағасырлық түрк тілінде жазылған.
Мәтінде Ұлық ұлыс хандарына тән төртбұрыш пішінді хан мөрі 9-10, 15-16 жолдар тұсында және соңында үш жерде басылған. Төртбұрыш басылым өлшемі: 6х6 см.
Мөрдің куфи жазулы мәтіні:
Bissimillah ir-rahman ir-rahim. Ia illah illa illah muhammed rasul allah – Рахман және рахим иесі Алланың атымен бастаймын. Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі,
Gaqіbat hayir– аяқталуы игі қайырлы.
as-sultan Mahmud han bin Muhamed han bin Timur han
Сұлтан Махмұд хан ибн Мұхаммед хан ибн Темүр хан.
Halada allah Mulkahu la halaka hayirahu
Алла оның билігін мәңгілік етсін, оның қайырын жоймасын!
Хаттың түпнұсқасы Түркия, Стамбұлдағы Топкапы сарайы музейінің архиві қорында (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, № Е 10202) сақтаулы.
Ғылыми зерттеулер
A.N. Kurat, М.А. Усманов, Н. Базылхан, Ө. Тұяқбаев мәтіндік зерттеулер жүргізді.Ғылыми әдебиет
Kurat A.N. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altun Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına ait yarlık ve bitikler. Istanbul: Burhaneddin matbaası, 1940. – 211. (37-45).
Özyetgin A.M. Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslup incelemesi. – Ankara, 1996. – 140. (19, 109-110, 139-140).
Базылхан Н., Тұяқбаев Ө. Далалық мемлекеттер дипломатиясының ресми құжаттары: жарлықтар, хаттар, елшілік белгілері (XIII-XVIIIғғ.). (мәтін транскрипциясы, ғылыми аудармалары, түсініктемелері, көрсеткіштері). - Алматы, 2014.-207 бет. (109-119).
Мәтін
|
Жол реті |
Мәтін транскрипциясы |
Қазақша сөзбе-сөз |
|
1. |
hwa |
Ол (Алла) |
|
2. |
bil-quwat-al-Ahadiya ua bil-mugjizat al-Muhammadiya |
Бір Алланың күшімен, Мұхаммедтің муғжизасымен |
|
3. |
ua al-burhaniya al-madadiya |
патшалықтың медетімен |
|
4. |
hallada Allahu mulkahu fi al-mahmudiya |
Алла патшалығын Махмудтың мәңгі |
|
5. |
iyye |
қылғай |
|
6. |
saruar salatīn biginaiat rabb al-galamīn sultan agzam Muhammad Gaziga |
Әлем Раббысының көмегімен сұлтандардың ұлығы сұлтан ағзамы Мұхаммед Ғазыға. |
|
7. |
köb-köb salam qılıb wasıl bolğandın soŋ іglam qılınur kim |
Көп-көп сәлем қылып, уасыл болған (сәлемім жеткен) соң, жария қыламыз: |
|
8. |
bizniŋ uzaqı babalarımız birla sizniŋ buruŋı yahşılarıŋıznıŋ |
Біздің ұзақ бабаларымыз бірге Сіздің бұрынғы жақсыларыңыздың |
|
9. |
elçi keliçisi qılışıb bazarkan argışları jürüşüb |
елшісі келіушілер қылып, саудагерлер керуендері жүрісіп, |
|
10. |
bölek salamlari itişib esenlik tükelliklerni bilişüb dustluq qarındaşlıq birle |
бөлек сәлемдері етісіп, есендіктерін, түгелдіктерін білісіп, достық қарындастық бірге |
|
11. |
Teŋri Tagala rahmatina barmışlar. şükür ginaiat Ilahika buruŋı han babalarimıznıŋ Uluğ Ornunı jarlıqab |
Тәңірі Тағаланың рақматына бардылар. Шүкір Алланың көмегіне, бұрынғы хан бабаларымыздың Ұлық Орынды жарылқап |
|
12. |
birgende aruağı yahşılarımız yosununça elçi keliçilerimiz qılışib bazarkan argışlarımız jürüşüb |
бергенде аруағы жақсыларымыз жосынынша елшілеріміз келісіп, базаршы керуендеріміз жүрісіп |
|
13. |
esenlik tükellikni bilişe tursaq bolğai mu tiken. wa uçurda köb artıq işler irse kişimiz |
есендік түгендікті білісе тұрсақ болмай ма деген. Уа себепте көп артық істер де болып, кісіміз |
|
14. |
bara almağani ol sebebden erdi imdi bir wa bar Teŋri Tagalaniŋ jarlıqawı birle |
бара алмағаны ол себептен еді. Енді бір уа бар Тәңірі Тағаланың жарылқауы бірге |
|
15. |
bu künden ilkerü köb buruŋı yahşılarımıznıŋ dustluqların arturub aramızda |
бұл күннен ілгері көп бұрынғы жақсыларымыздың достығын арттырып, арамызда |
|
16. |
köb yahşılıqlarımız artura dustluqımıznı imdiden ilkerü ziada qılıb yahşı kişilerimiz |
көп жақсылықтарымызды арттыра, достығымызды ендігіден ілгері зияда қылып, жақсы кісілеріміз |
|
17. |
qılışa barışa tursa jıraqdağı işitürke jawuqdağı körerke keçer dunyada dust duşman arasında |
келісе-барыса тұрса, жырақтағы есіткенге жақын көрерге кешер дүниеде дос-дұшпан арасында |
|
18. |
yahşı at ol bolğaı mu tiü bizniŋ salamatlıqnı aytğaçi sizniŋ esenlikni körküze |
жақсы ат ол болмай ма деп? Біздің саламатлықты айтушы, сіздің есендігіңізді көруге |
|
19. |
ağır salam yingil bölek yetküre ewilden berü qadımı dugaçımız Hajı Ahmad başlığ elçilerni |
ауыр сәлем, жеңіл бөлек (сый-сияпат) жеткізіп беруге әуелден бері қадым дұғашымыз Қажы Ахмет бастық елшілерді |
|
20. |
aydaduq tawuq yıl tarih sekiz jüz jetmişde mubarak barat ayınıŋ |
айдадық (жібердік). Тауық жылы, тарих сегіз жүз жетпіс мубарак барат айының |
|
21. |
bes eskide Ordui mugаzzam özüglі özen yaqasında erdi seşenbe kün bitildi. |
бес ескісінде Орда Муғаззамда Өзүклі өзені жағасында еді. Сейсенбі күні жазылды. |
Пікір қалдыру