Көне түрк күнтізбелік мүшел жыл санауы

Жалпы мәлімет

Көне түрктерде жылдарды санау 12 мүшел күнтізбелік жүйесі ежелден қалыптасқан жүйе болатын. Бұл жүйе бойынша көне түрк тілінде жылдардың аталуы :

№	Латынша транскрипциясы	Көне түрк бітік жазуы	Қазақша (жыл)	Тываша (чылы)	Ескі моңғолша (jil> жил)
1.	Küsgü	ugsuK	Тышқан	Күске	quluγun-a
2.	Ud	DU	Сиыр	Инек	üker
3.	Barïs	SRB	Барыс	Пар	bar
4.	Tabïsγan	NGYBT	Қоян	Тоолай	tawulay
5.	Ülü	ulu	Ұлу	Улу	luu
6.	Yïlan	NLiJ	Жылан	Чылан	moγay
7.	Yunt	J	Жылқы	Аьт	mori
8.	Qoń	FUx	Қой	Хой	qon
9.	Bičin	niCib	Мешін	Мечи	bičin
10.	Taqïγu	UGQT	тауық	Дагаа	takiy-a
11.	It	Ti	Ит	Ыт	noqay
12.	Laγzïn	NzGL	Доңыз	Хаван	γaqay

Сонымен қатар, осы 12 санау жүйесі бойынша айды және күндерді сандармен атады. Мысалы,

iDCU iKmrgj itij aQLijFUx ngitluK - Kültegin: qoň : jïlqa: jeti: jegirmeke: učdï: - Күлтегін қой жылы жеті жиырмаға ұшты (қайтыс болды);

zmtrutr GUJ aQzTUitij JWzQUT- toquzïnčï ay: jeti otuzqa: yoγ: ertürtümüz - тоғызыншы ай жеті отызда жоқтау-жосынын жасадық;

zmDTLpUx aQzTUitij JWtij aQLij niCib nYTgtib nizdb niQRB - barïqïn: bedizin: bitig tašïn: bičin jïlqa: jetinč ay: jeti otuzqa: quplatïmïz - Барығын, бәдізін, бітіктасын, мешін жылы жетінші ай жеті отызда тұрғыздық;

TwUB yYJitijxTR QRikizu ngitluK - Kültegin: özі qïrïq: artuq:jiti yašïn : boltït - Күлтегін өзі қырық артық жеті жасында болған-ды.

Айларды (ay>ай) - birinči, ekinči, üčünčü, törtünčü, besinči, altïnčï, jetinči, segizinči, toquzunču, onunču, bir jegirminču, iki jegirminču деп атады. Оған қоса күндерді де санмен атады.

Көне түрктердегі сандар мен санақтар жүйесі

№	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
атауы	Bir	eki	üč	tört	beš	altï	jeti	sekiz	toquz	on

Сандардың ішінде ондықтан кейін: jigirmi (20) , otuz (30), qïrïq (40), elig (50), altmïs (60), jetmis (70), segiz on (80), toquz on (90), jüz (100), biŋ (1000), tümen (10 000), on tümen (100 000) сандары бар.

Сөйтіп оннан кейін, он бірден бастап санағанда, әуелі бірлікті содан келесі ондықты атайды. Мысалы, bir yigirmi - 11, iki yigirmi -12, üč yigirmi- 13, toquz yigirmi – 19, bir otuz -21, eki otuz - 22, bir qïrïq -31, eki elig- 42, beš jetmis -65, sekiz jetmis – 68 және басқадай. Сонымен қатар, 31 дегенді -otuz artuq bir, 47 дегенді - qïrïq artuq jeti деген тізбектермен де атайды.

Махмұд Қашғаридың «Түрк тілдерінің сөздігі» -нде былай делінген: «Түрктер 12 хайуанның атын алып 12 жылда атаған. Туған жылы мен соғыс тарихына ұқсас оқиғаларды аталмыш жылдар арқылы есептейді. Мұның негізгі түбі былай: Олардың (түрктердің) бір қағаны бірнеше жыл бұрын болған соғысты білгісі келеді. Соғыс болған жылын уақытын жаңылып кетеді. Онда қаған кеңесшілерімен ақылдасып еліне былай дейді: Біз осында қалай жаңылдық, бізден кейінгілер де солай жаңылар. Біз қазір 12 айды және 12 шоқжұлдызды есептей отырып 12 жылды атайық және олардың қайталануымен уақыт шежіремізді түзейік, мәңгілік естелік болсын» дейді. Кеңесшілері «қалауыңызша» болсын дейді. Қаған аң аулауға шығып, жабайы аңдарды Іле өзені деген үлкен бір суға қоршап әкелуді бұйырады. Аңшылар жабайы аңдарды суға таман ығыстырады. Жабайы аңдардаың 12- де судан кешіп өтеді. Қаған судан кешіп өткендердің әр бірінің атын әр бір жылға атап береді.

1. Біріншісі «сычған» -тышқан болды. Алғаш кешіп өткен ол болатын. Жыл басы атауын да сол себептен алды. Осы атауы жылға қосылып «тышқан жылы» делінді.

2. Одан кейін «ұд»- сиыр жылы.

3. Одан кейін «барс»- барыс жылы.

4. Одан кейін «тауышған»- қоян жылы.

5. Одан кейін «нег-лұ»- қолтырауын жылы.

6. Одан кейін «йылан»- жылан жылы.

7. Одан кейін «йұнт»- жылқы жылы.

8. Одан кейін «қой»- қой жылы.

9. Одан кейін «бічін»- маймыл жылы.

10. Одан кейін «тақағұ»- тауық жылы.

11. Одан кейін «ит»- ит жылы.

12. Одан кейін «тоңұз»- доңыз жылы.

Доңыз жылына жеткен кезде уақыт қайталана тышқан жылынан басталады. Осы кітапты жазған жылымыз 466 (хижраның 469 жылы) жылының Мұһаррем айы болатын. Жылан жылы басталған еді. Осы жыл өтіп 70 жылына өткен кезде уақыт «йұнт» жылы яғни ат (жылқы) жылы басталады. Уақыт, жыл көрсеткен үлгіде осылайша есептеледі.

Түрктер әр бір жылға белгілі бір ырым айтады. Және оған қарап бір қорытынды шығарады. Егер «ұд» сиыр жылы яғни өгіз жылы болса соғыстардың көп болатындығын айтады. Себебі өгіз сүзіседі деп санайды. Тауық жылы басталған кезде тамақ көбейеді, алайда адамдар арасында түсінбеушілік пайда болады, өйткені тауықтардың жемі шашыраңқы, жемін олай-бұлай шаша береді дейді. Жылан және қолтырауын жылы басталғанк кездерде жаңбыр көп болады, егін мол өнім береді, өйткені олардың жер мекені су. Доңыз жылы басталғанда суық әрі қар мен боран мол болады. Сөйтіп әр бір ыжлға сай ырым жосындары бар.

Түрктерде жеті күннің атаулары жоқ. Өйткені «хафта» деген ислам мәдениеті арқылы белгілі болған. Сондай-ақ кейбір шаһарларда ай аттары да арабша айтылады. Көшпелілер мен надан кәпірлер болса төрт маусымды атайды. Әрбір үш ай мерзімінің бір атауы бар. Олармен жылды өткені анық болады. Наурыздың жазғытұрымның басы «оғлақ ай» (лақ айы) делінеді. Одан кейін «ұлұғ оғлақ ай» яғни «үлкен оғлақ (лақ) ай» болады. Өйткені екінші айда (лақ) өседі. Одан кейін «ұлұғ ай» яғни үлкен ай. Өйткені бұл жаздың ортасы. Сүт молаяды, барлық хайуан малдардың, жерлердің төлдері мен өнімдері көбейеді. Басқа маусымдары да осылай, тым аз қолданғандықтан оларды баяндамадым, оны түсін».

Ғылыми зерттеулер

Түрк жаңа жылының пайда болуы туралы миф

Ежелгі түрктердің ұғымында Ұлыстың ұлы күні – ең алғашқы күннің көкжиектен тууы, ең алғашқы бәйшешектің гүл атып қауыз жаруы, ең тұңғыш төлдің шарананы жарған қасиетті сәті, табиғат ананың бусанып, бүкіл ғаламды, өмірді жаратқан ілкі мезеті болып саналатын. Ерте, ерте, ертеде табиғат ана толғатып, күллі өмір-тіршілікті жаратқанда әлем алғаш қалыптаныпты, сол кезде алып бәйтерек кішкентай ғана шілік екен, түпсіз мұхит шалшық екен, заңғар таулар бір уыс балшық екен, қара тас сәбидің еңбегіндей балқып жатыпты, алғашқы шыққан күннің нұрын бойына сенген түйе көре алмай, ойына сенген айлакер тышқан көріпті, сол кезден бері жылқайыру пайда болыпты дейді түркі әпсанасы.

Түрктердің он екі жылдық мүшелінде бірінші жыл неге тышқан болды? Күлдір-күлдір кісінеген жылқы, қоңыр мінез қой, алғыр барыс, сақара кемесі түйе неге алға шықпады бәйгеде? Бұл да көне танымның заңдылығынан туған құбылыс. Себебі, мифологиялық-ертегілік эстетика ұдайы әлсіз кішкентайды дәріптеп, жеңістен жеңіске жеткізіп, зорекер алып күштіні сүріндіріп, үнемі утопиялық әділеттің салтанат құруын жақтайды. Ендеше даладағы ең алып хайуан түйе мен ең кішік жануар тышқан бәсекелеседі де, нәтижесінде аңқау да көмбіс Ойсылқара оңбай жеңіліп, санаттан шығады, ал денесі әлсіз болғанымен ақылы мен айлакер қулығы үстем шыққан тышқан Жылбасы мәртебесіне ие болады. Осылайша бабалар бойға емес, ойға сенуді мақұлдап, әрдайым ақыл-ойды үлгі етеді. Әйткенмен ұлық мал түйені түрк-моңғол халықтарында он екі мүшелден қалдырмайтын әпсана да бар: «Ол бойынша мүшелдегі хайуандар бәрі жиналып, түйенің мүшелерін бөлісіп алған. Шынында да түйенің құлағы тышқандікіндей, тұяғы сиырдікіндей, кеудесі барыстікіндей, еріні қояндікіндей, мойыны жыландікіндей, шудасы жылқының жалындай, жоны қойдікіндей, бөксесі мешіндікіндей, төбесі тауықтікіндей, сандары иттікіндей, құйрығы доңыздікіндей емес пе!».

Бұл ұғым қазақтың жұмбақ айтысында былайша көрініс тапқан:

Өлеңнің ұзыны бар, қысқасы бар,
Сөздің де айта алатын ұстасы бар.
Қарағым, сен білмесең, мен айтайын,
Түйеде он екі жылдың нұсқасы бар.

Шешуі: құлағы – тышқан, бақайы – сиыр, тірсегі – барыс, ерні – қоян, шөккені – ұлу, көзі – жылан, төбесі – жылқы, тісі – қой, жүні – мешін, мойны – тауық, табаны – ит, құйрығы – доңыз.

Сонымен ұлық түйеден жылға енген он екі хайуанның барлығы мүше алған, ал сол он екіні біріктірсек, тұтас түйе құрастырылады. Осылайша түркі күнтізбе жүйесінде түйенің бөлшектенуінен, яғни бүтіннің жалқыға ыдырауынан он екі мүшел пайда болған деген тұспал, сырлы астар аңғарылады. Түрк-моңғол халықтарында ортақ кездесетін «Түйе неге жылдан құр қалды?» дейтін мифтің түпкі мағынасы – күнтізбенің пайда болып, жыл санаудың басталғанын хабар білдіретін өркениеттіліктің бастау белгісі десек болады.

Түрк-моңғол халықтарында ортақ кездесетін «Түйе неге жылдан құр қалды?» дейтін сюжетте аңқау түйе қаптесер қу тышқанға қарама-қарсы қойылып, жеңіліске ұшырайды. Далада кездесетін ең алып хайуан – түйе мен ең ұсақ мақұлық – тышқан бұнда тай-таласқа түскен . Бірақ ұлық мал түйені қазақ-моңғолда он екі мүшелден қалдырмайтын да сюжет бар: «Түйені санаттан қалдырмайтын да аңыз бар. Ол бойынша мүшелдегі хайуандар бәрі жиналып, түйенің мүшелерін бөлісіп алған. Шынында да түйенің құлағы тышқандікіндей, тұяғы сиырдікіндей, кеудесі барыстікіндей, ерні қояндікіндей, мойны жыландікіндей, шудасы жылқының жалындай, жоны қойдікіндей, бөксесі мешіндікіндей, төбесі тауықтікіндей, сандары иттікіндей, құйрығы доңыздікіндей емес пе!». Бұл ұғым қазақтың жұмбақ айтысында былайша көрініс тапқан: «Өлеңнің ұзыны бар қысқасы бар, Сөздің де айта алатын ұстасы бар. Қарағым сен білмесең мен айтайын, Түйеде он екі жылдың нұсқасы бар. Шешуі: құлағы – тышқан, бақайы – сиыр, тірсегі – барыс, ерні – қоян, шөккені – ұлу, көзі – жылан, төбесі – жылқы, тісі – қой, жүні – мешін, мойны – тауық, табаны – ит, құйрығы – доңыз».

Моңғолдағы нұсқада түйенің он екі хайуанға тән мүшелерінің сипаты былай:

1. Барыс бақайлы.

2. Қоян ерінді.

3. Ұлу (айдаһар) мойынды.

4. Жылан көзді.

5. Жылқы басты.

6. Қой мінезді.

7. Мешін өркешті.

8. Тауық айдарлы.

9. Ит азулы.

10. Доңыз құйрықты.

11. Тышқан құлақты.

12. Сиыр қарынды.

Бұл сюжетте де бөлшек пен бүтінді, жалқы мен жалпыны ұштастыру, матастыру, бір сөзбен айтқанда, мифтің поэтикалық шарттары жұмыс істеген. Сонымен ұлық түйеден жылға енген он екі хайуан мүше алған, ал сол он екіні біріктірсек, түйе құрастырылады. Бұл жайында: «Келтірілген халық даналығына қарағанда: түйе жылдан құр қалмаған, қайта оны жоғарыда аталған он екі түрлі жан иесінің жиынтық нұсқасы, яғни мүшел он екі жылдың символдық-синтезі десе де болғандай. Ботасын бойында он екі ай көтеретіні де мүмкін осы санмен орайлас заңдылық болар» деп жазады ғалым Е.Жанпейісов. Мүшел деген атаудың өзі осынау он екі мүшеге қатысты «мүше – жыл» («мүше – иыл») деген біріккен сөзден шығуы да ықтимал. Қазақта ежелгі заманда қуанғанда «Ақ түйенің қарыны жарылды!» деп, түйенің қарынын есіп, құрбандық шалатын салт болған. Әлем халықтарының көркемделген көпқұдайлы мифологиясында алып қаһармандар құрбандыққа шалынып, бөлшектенген мезетте жалпақ космос жүйелі пайда болатын типологиялық сарын бар. Олай болса, түрк-моңғолдарда түйенің бөлшектенуінен, яғни бүтіннің жалқыға ыдырауынан он екі мүшел пайда болған деген тұспал, сырлы астар аңғарылады.

Ғылыми әдебиет

Kaşğarlı Mahmud Divanü lugati’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizinç Hazırlayanlar: Ahmet B.Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. TDK yayınları:1220, -Ankara, 2014. -995.(149-150)

Захарова И.В. Двенадцатилетний животный цикл у народов Центральной Азии // Труды института истории, археологии и этнографии. АН Казахской ССР. –Алматы, 1960.-№8.-С. 32-65.

Тойшанұлы А. Түрік-моңғол мифологиясы.-Алматы: «Баспалар үйі», 2009.-192б. (15-21).

Монгуш Б.Б. Истоки двенадцатилетнего животного календаря и его связь с празднованием Шагаа // «Новые исследование Тувы». Электронный информационный журнал. №1, 2015.-105-111.