Алтун йаруқ (Алтын жарық)
Жалпы мәлімет
Алтун йаруқ (Altun yaruq) ортағасырлық түрк тілінде ескі ұйғыр жазуымен жазылған шығарма. Мұнда буддизм дінінің негіздері, философиясы мен уағыздары аударылған. Он кітап және 31 бөлімнен тұрады.
Ғылыми зерттеулер
Ең көлемді нұсқасын 1909-1911 жылдар арасында С.Е. Малов Қытайдағы сарығ-йұғырлар қоныстанған өңірден тапқан. Қол жазбасы қазір Ресейдің Санкт-Петербург қаласындағы Ғылым Академиясының Шығыс тілдер бөлімінде сақтаулы тұр. 1913-1917 жылдар аралығында В.В. Радлов пен С.Е. Малов көне ұйғырша мәтінін жариялаған.Мәтін
Мәтін:
(607)
6) anda örtu tәŋri tәŋrisi
7) burxan inçә tip yarlıqadı: anannt-
8) a! öŋrә әrtmiş ötdә bu çambudi-
9) wip uluşta m(a)xaradi atlığ ilig xan
10) bar әrdi. ol ymә m(a)xaradi ilig xan
11) әrtiŋü uluğ bay barımlığ tsangları
12) ağılıqları ı tarığ әd tawar üzә
13) tolu, alp atım sülüg küçiŋә tügәl-
14) lig, törttin sıgar yir orunuğ
15) iymiş basmiş, üküşkә ayatmış ağır-
16) latmış: ürük usatı köni nom-
17) ça törüça başladaçı, imәrigmә qamağ
18) budunın qarasın aşmış üklitmiş, qop-
19) tın sıŋar yağızsız yawlaqsiz әrdi.
20) ol andağ oşuğluğ çoğluğ yalınlığ
21) küçlüg küsünlüg ilig qannıŋ
22) uluğı xatunınta tuğmış körgәli
(608)
1) sәwiglig körüklüg mәŋizlig üç oğlanı
2) әrdi. aŋ ilki uluğı oğlını-nıŋ
3) atı m(a)xabalı әrdi. ikintisi ortun
4) oğlınıŋ atı m(a)xadiwi әrdi. üçünçi
5) aŋ kiçigi oğlınıŋ atı m(a)xastiwi
6) әrdi. bir oğurta ol ilig xan üç
7) oğlanı birlә taştın tağta arığta
8) ilinçükә bardı. qaçan anda tәgip
9) ilinçü mәŋi işin әrtürdüktә örtü
10) ol üç tigitlәr xua çәçәk tüş
11) yimiş idigәli ataları ilig bәgkә
12) ötünüp ayıtıp qaldılar. anda
13) munda ınaru bәrü yorıyu, bir uluğ qamış-
14) lığ bәrk arığqa kirip, örtü anda
15) tınğalı olurtılar. tınğalı olurmışta,
16) aŋ uluğı tigin iki inilәriŋә
17) ınça tip tidi: “ay, inilәrim,
18) mәniŋ bügünki kün әrtiŋü qorqum
19) bәliŋlәgüm kәlir, ınçә bolmazun, q(a)ltı
20) bu arığ sәmәk içintә qadır yawlaq kәyik-
21) lәr bar bolup, biz yoqatquluq әmgәn’gülük
22) bolmalım” tip. ikintisi tigin ınça
23) tip tidi: “әşitü y(a)rlıqazun, içimә
(609)
1) kim mәniŋ bu әt’özümin isirgәküm idi
2) kәlmәz tәk biziŋә nәçükin әrsәr,
3) amraqlartın adırılğuluq әmgәk bolmazun
4) әrdi. tip qorqarm(ә)n ” tip. bu sawığ әşi-
5) tip, üçünçi m(a)xasatwi tigin iki
6) içilәriŋә ötrü ınça tip ötğndi:
7) “ bu әrsәr, arzilar turğuluq orun ol.
8) mәniŋ idi qorqınçım ayınçım yoq. öŋi
9) adırılmaqlığ busuşum ymә yoq. ınçıp
10) әt’özümtә tolu ögrünç sәwinç tuğar.
11) bulğay әrki biz yig adrıq buyanığ” tip tidi.
12) ol ödün bu üç tiginlәr
13) öz öz köŋüllәrindәki saqınmış saw-
14) ların sözlәşip, ötrü örü turup, ol
15) arığ içintә taqı içgәrü kirdilәr
16) ança yorıyu, yaŋı әnüklәmiş bir tişi
17) barsığ kördilәr. ol aç bars ymә
18) әnüklәp, yiti kün әrtmiş әrdi. yiti
19) әnüklәriŋә әgiritip. qawşatıp, açmaq suw-
20) samaq üzә sıqılıp, tormış yawrımış sınmış
21) әt’özlәri alaŋurup, küçı küsni üzü-
22) lüp, unaqnya ölgәli yatur әrdi. nә
(610)
1) anı uluüı m(a)ğabali tigin körüp,
2) ınça tip tidi: “ay, irinç tişi bars! әnük-
3) lәgәli yiti kün bolmış, yiti әnük-
4) lәri iyp, mәŋ yumşaq tilәgü oq tәginç
5) bulmayuqqa, anın açmaq suwsamaq
6) әmgәk üzә sıqılıp, yanturu yana
7) öz әnüklәrin yigәli qılınur.
8) mundada kәz irinç tınl(ı)ğ bolğay mu?”
9) tip tidi. bu sawığ әşidip, m(a)xasatwi
10) tigin ötrü içisi tigin-kә:
11) “bu bars nәgü yiyür, uzatıqı aşı nәgü
12) ol?” tip ayıttı. içisi tigin ınça
13) tip kiginç birdi: barsnıŋ irbiz-
14) niŋ manu-nıŋ arslannıŋ böriniŋ
15) tülküniŋ aşı әrsәr, yalaŋuz yındam
16) isig әt qan әrür. mundada
17) adın taqı öŋi aş içgü yoq kim
18) bu alaŋgurmış aç barsığ tirgürgülük.”
19) -tip tidi. bu sawığ әştirip, ötrü ikin-
20) tisi m(a)xadiwi tigin uqunçsuzın
21) ınça tiğ tidi: “bu mundağ osuğluğ
22) tormış küçsirәmiş alaŋurmış aç
23) bars açmaq suwsamaq әmgәkin әrtingü
(611)
1) sıqılıp, unaqnya ölgәli turur. biz-
2) ni-ta adın kim bolğay muŋa yarağ-
3) lığ aş içgü b(a)lgürttәçi, bu irinç
4) tınl(ı)ğ üçün әt’özüg tirip, munuŋ
5) isig özin ulağalı udaçı?” tip
6) tidi. uluğı tigin bu sawığ әşitip,
7) yana ortun inisiŋә: “ay,
8) inim, alp titgülük tawar alp iş nәŋ
9) ınçıp isig öztә әrtmәz” tip tidi.
10) bu sawnıŋ basa soŋınta m(a)xasatwi
11) tigin ınça tip tidi: “ay, içilәrim
12) -a! biz qamağun әmtı isig özümüzkә
13) әt’özümüzkә әrtiŋü ilinmiş yapşın-
14) mış biz. ınçıp yana adınağuqa asığ
15) tuşu qılğalı birgә biliglig y(a)ruq közü-
16) müz yoq bolur әrki. ymә andağ birәr uluğ
17) y(a)rlıqan-çuçı köŋüllüg yalanguq-
18) lar ürük uzatı öz әt’özlәrin titip
19) ıdalap, tınlığlarqa asığ tuşu qılurlar”,-tip
20) tidi. bu munça sawığ içilәriŋә söz-
21) lәp, ötrü k(ә)ntü köŋü-lintә ınça tip
22) saqıntı: “ q(a)ltı bu mәniŋ әt’özüm yüz
23) miŋ ajunlardın bәrü yoqsuz asığsız
(612)
1) nәçә nәçә yirüdi artadı. nәŋ ymә әdlig-
2) siz bolup, nә әrsәr asığqa tusu-qa
3) kirmәdi. nәçünkin bügünki künki munı
4) tәg k(ә)rgәklig işlәtgülük yoŋlağuluq
5) orun tapıp, bu mundağ yıdığ k(ә)rgәksiz әt-
6) özümin sıtmış kәmişmiş yiŋ yar tәg
7) titip ıdalap, bu irinç y(a)rlığ aç bars-
8) qa nәgülük umuğ ınağ bolmaz m(ә)n!
9) munçulayu saqınıp, içilәri birlә söz-
10) lәşgülüg kizigin tizigin әrttürp, ol bars
11) üzә öngin öngin y(a)rlıqançuçı köŋül
12) tur-ğurup, irinçkәdilәr tsuyurqadılar.
13) ınçıp olarnıŋ arasınta ağladı. taqı
14) m(a)xasatwi tigin ol barsnıŋ açın, toruq-
15) ın, әmgәkin, tolğaqın titrü körüp, tәgrә
16) tәkzinip, közin idi andıran kitәrü uma-
17) tın, ür kiç titrü körü turup, ötrü
18) qoduq öŋi yorıp bardılar. ötrü ol
19) ödün m(a)xasatiwi bodısataw yorıyu, ınça
20) tip saqıntı: “ çaq amtı maŋa oğrayu
21) әt’ özümin isig özümin titgülük
22) ıdalağuluq öd qolu soqa kәlti
23) nә üçün tip tisәr,
Пікір қалдыру