Күлтегінге арналған (685 – 731 ж. II. 27 ) ғұрыптық кешені және бітіктасы
Жалпы мәлімет
Көне түрк тілінде Kültegin, қытай деректерінде «Кюе-деле//Кюе-целе». 685 ж. Орхон өзенi бойындағы Өтүкенде туған. Әкесі – Құтлық (Елтерiс) қаған, Шешесi – Елбiлге қатұн. Әйгілі Бiлге қағанның туған iнiсi. Ашина (бөрі) әулетінен тарайды.
Күлтегiн – атақты «Модун, Шыңғыс, Бату» қағандар секілді көшпелiлер тарихындағы ең көрнекті қолбасшы. Ол – күллi көшпелi этностарды көк байрақтың астына бiрiктiріп, ұлы көшпелілер империясының сабақтастығын, дәстүрлі мемлекеттілігін жалғастыра бiлген тарихи тұлға. Күлтегiннің жеті жасында әкесi Құтлық (680-692 ж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 ж.) отырады. Кейіннен Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiк Бiлгенің қолына (716-734 ж.) тиеді. Күлтегiн ұлы империя үшiн көптеген ру-тайпалар мен ұлыстарды бағындыруда ерекше ерлiгiмен көзге түседі. Ол 16 жасынан бастап оғыз, қытан, татабы, табғач (қытай), қырғыз, түргеш, соғды және т.б. елдерге жорық жасап оларды бағындырады.
Күлтегінге арналған ғұрыптық кешен 732 жылы салынған. Ол Моңғолияның астанасы Ұланбатырдан 400 км оңтүстiк-батысқа қарай, ежелгi Қарақорым қаласынан 45 км солтүстiкте, Орхон өзенiнiң сол жағалауындағы кең далада орналасқан. Бұл моңғолша «Цайдам нуур» («Хөшөө цайдам») яғни «Сортанды көлi»-нiң батыс-оңтүстiгi. Кешен құрамында төртбұрышты қамал құрылысы (67x31 м), төрт бағаналы кесене-13х13 м оның iшкi жағында 5х5,85 м текше күмбез, бітіктас – (3,35х1,30-1,32х0,46 м), тасбақа тұғыр (2,26x1,33x0,57 м), Күлтегiннiң мәрмәр тасмүсiнi және зайыбының мәрмәр тасмүсiнi, тас мүсiн бәдіздер - 10 дана, текше тас (14 тонн) - 1 дана (2,2 x 2,7 x 1,07 м, D=0,7 м шұңқырлы) барық қапталды тас – 4 дана, арыстан тас – 2 дана, қой тас-2 дана (В.Радловтың пiкiрiнше: қара киiк тас), балбал тастар – 256- дан астам, олар күншығысқа қарай 2300 метрге дейін тізбектеле қадалған. Қытай деректерінде қамал құрылысының iшкi қабырғаларында Күлтегiннiң ерлікке толы өмiрiн баяндаған суреттер салынғаны туралы айтылады. Осы қамал құрылысының сыртқы жиегi бойымен 100х55 м су шұңқұрлары қазылған. Көгілдір мәрмәр тастан бітіктас жасалынған. Оның төбесі доғалау келген, үш қос айдаһар алысқан бейнелі. Бірінші қапталының жоғарғы үшбұрышты шаршысында «қаған» таңбасы – таутеке бейнесi қашалған. Осыдан төмен бірінші қапталы мен 6 қыры да жазуға толы. Онда - 68 жол мәтін бар. Екінші қапталында қытайша көңiл айту жазылған. Осы қапталында тағы да 2 жол түрік бітік қашалған. Бітіктастың мәтінінің түрік бітік таңба-әріптері 2 х1,5-2 см өлшеммен 0,4-0,5 см тереңдікте өте әсем, нақышты бiркелкi бәдiзделген. Бітіктастың тұғыры тасбақаның сол жақ бүйiрiнде 4 жол түрiк жазуы болған, ол толық күйінде сақталынбаған. 1956 ж. бітіктасқа жай түсiп үстiңгi жағының бiраз бөлігі кетiлген. Бітіктас биiктiгi – 3,33 м, енi-1,32 м, қалыңдығы- 0,46 м мәрмәр тастан жасалынған. Бітіктас, текше тас, кесене тұғырлары орнында, ал басқа құрамдас бөліктері сол жердегі қоймада сақтаулы. Күлтегіннің мәрмәр бас мүсіні Моңғолия Археология институтында, ханшасының бет тұсының бөлігі Ұлттық Тарих музейінде сақтаулы. Оң тізесін бүгіп қолында ыдыс ұстап отырған бір бәдіз Санкт-Петербор Эрмитажында сақтаулы.
Ғылыми зерттеулер
Күлтегін ғұрыптық кешенін 1889 ж. Н.М.Ядринцев бастаған Орыс патшалық академиясы, География қоғамының шығыс Сiбiр бөлiмшесi экспедиция тобы зерттеп оны әлемге жариялайды. Одан кейiнгi экспедициялардың нәтижесi ретiнде 1891-93 жылдары Фин-угор ғылыми кеңесiнiң атласы, Орыс патшалық академиясының атласы жарық көредi. 1893 ж. 25 желтоқсанда даниялық ғалым В.Томсен түрiк бiтiк жазуларының оқылу ережесiн Күлтегiн ескерткiшiндегi қытайша көңiл айтқан мәтiнi негiзiнде, көне түрiк бiтiктің «Тәңірi», «Күлтегiн», «Түрк» деген сөздерi арқылы оқудың кілтін тапты. 1894 ж. В.В.Радлов Күлтегiн бітіктасының мәтінін орысша, немiсше аударып шықты. Әсіресе В.В.Радлов пен П.М.Мелиоранскийдің аудармасын ерекше атаған жөн. Бұдан кейін В.Томсен, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов, Т.Текин, Ғ.Айдаров, Б.Базылхан, А.С.Аманжолов және т.б. ғалымдар түпнұсқалық ғылыми жаңа аудармаларын, түсініктемелерін жасады.
1958 ж. Н.Сэр-Оджав, Л.Ийсл бастаған Моңғол-Чехословакия бiрлескен археологиялық экспедициясы осы ескерткiш-кешенде қазба жұмыстарын жүргiзiп мұқият зерттедi. Ғұрпытық кешеннің жалпы жобасын да жасады.
Бұл қазба жұмыстары барысында көгiлдiр мәрмәр таспен сомдалған басмүсiнді 0,6 м тереңдiктен тауып алады. Аталмыш басмүсiннің маңдай тұсында құс бейнеленген бес сайлы бөрiк киінген батырдың бас бөлігі сомдалған. Н.Сэр-Оджав бұны Күлтегіннің ұлы денесінің бас бөлігі деп таниды. Сондай-ақ ғалым мүсіннің маңдайындағы бүркітті әскери лауазымның әрі бекзат тектіліктің белгісі деген түйін жасады. Осы ескерткіш кешен ЮНЕСКО-ның қолдауымен 1975 ж. Моңғолия мемлекеттiк қорғауына алынып, оған темiрден қоршау жасалынған.
Моңғол археологы Д. Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі бәдіздерді толық зерттеп, оның архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасын, сызбаларын жасады.
1997-2017 жылдары осы ғұрыптық кешенде Моңғолия-Түркия мемлекет аралық келiсiмi бойынша ТИКА ұйымы тарапынан археологиялық қазба зерттеулер жүргiзу, жаңғырту, сақтау, музей орнату iстерiн атқарды. Қазір ол жерде «Хөшөө цайдам» музейі істеп тұр.
Бітіктас мәтінін қазақ тіліне аударуда Ғ.Мұсабаев, Қ.Мырзалиев, Қ.Өмірәлиев, М. Жолдасбеков, Ғ.Айдаров, Қ.Сартқожалар көп еңбек сіңірді.
Күлтегін бітіктас мәтіні неміс, орыс, ағылшын, француз, мажар, моңғол, түрік, тува, қырғыз, қазақ және басқа тілдерде де ғылыми және ғылыми-танымдық түрінде аударылып жарияланды.
Күлтегін ғұрыптық кешені мен бітіктасы, оның аудармасы, түсініктемелері, тарихи деректанулық, этномәдени және және т.б. жақтары жайында аса мол ғылыми зерттеулер, ғылыми-танымдық еңбектер жарияланып келеді.
2001 жылы мамырдың 18-күні Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде Күлтегін бітіктасының ғылыми көшірмесі орнатылды.
Ғылыми әдебиет
Ядринцев Н.М. Отчет экспедиции на Орхон, совершенной в1889 г., по поручению Восточно-Сибирского отдела императорского Географического общества. Труды Орхонской экспедиции. Вып.1, 1892. С.51-113.
Inscriptions de L'Orkhon recueillies par L’ Expedition Finnoise 1890 et puhliees parla Societe Finno-Ougrienne.Helsingfors. 1892.
Radloff W. Atlas der Alterthümer der Mongolei. Arbeiten der Orchon Expedition. I-IV. St.Petersburg, 1892, 1893, 1896, 1899.
Радлов В.В. Атлас древностей Монголии. Труды Орхонской экспедиции, I-IV. СПб., 1892, 1893, 1896, 1899.
Radloff W. Die Alttürkischen Inscrihpiften de Mongolei. Erste Lieferung Die Denkmäler von Koscho-Zaidam. Text, transscription und übersetzung. St.Petersburg, 1894. pp.-5-83.
Радлов В.В., Мелиоранский П.М. Древнетюркские памятники в Кошоцайдаме. Труды Орхонской экспедиции, вып. IY, СПб., 1897, С.15-44.
Thomsen V. Inscriptions de’L Orkhon dechieffrees. Helsingfors, 1896. 97-134. ; Orkun H.N. Eski Türk yazîtlari. Istanbul, 1936. t-1. 22-55s.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л., 1951. С. 19-55.
Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic Indiana Unversity, 1967, pp. 231-238, 261-273. ; Tekin T. Orhon yazitlari. Ankara, 1988, s. 1-27.
Базылхан Б. Күлтегиний хөшөөний бичээсийн монгол орчуулга (их, бага бичээс). «Хэл зохиол», Улаанбаатар, 1987, 16-р боть, 1-19-р дэвтэр. Х.45-67.
Базылхан Б. Күлтегиний хөшөөний мэлхий чулууны түрэг бичээс . Хэл зохиол, Улаанбаатар. 1969, 1-13-р дэвтэр. Х.253-255
Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма (Памятник в честь Кюльтегина), Алматы, 2003, С. 153-170.
Jisl L. Vorbericht über die archaologische Erforschung des Kül-tegin-Denkmals durch die tschechoslowakische-mongolische Expedition des Jahres 1958. UAJ 1960, 32-1/2, pp. 65-77.
Vyzkum Külteginova pamatnfku v Mongolske" Lidove Republice. Archeologicke Rozhledy 1960, 12-1, pp. 64, 86-115.
Сэр-Оджав Н. Хүл Тегиний булшнаас олсон хун чулууны толгой. Studia Archaelogica, Tomus.I, Fasc. 6,Улаанбаатар, 1979. - 8т.
Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь түрэгийн хүн чулуу.Улаанбатар, 1997 . 89-90х,Таблиц- 64-74.
Mogolistandaki Turk Anitlari Projesi 2000 Yili Calismalari Ankara, TIKA, 2000. - 257.
Osman Fikri Sertkaya, Cengiz Alyilmaz, Tsendiin Battulga Mogolistandaki Turk Anitlari Projesi Albumu, Kol Tigin Yaziti, Ankara, TIKA, 2001, s. 13-70.
Мұсабаев Ғ. Көне тілдің көрікті қазынасы. Күлтегін ескерткіші (кіші жазу). «Жұлдыз» журналы, 1968, №3, 158-160 б.
Мырзалиев Қ. Күлтегін «Жұлдыз» журналы, 1969, №3; Қадыр Мырза Әли Күлтегін (көркем аудармасы). «Таң-Шолпан» журналы, 2001№2, 17-25 б.
Жолдасбеков М. Асыл арналар (Күлтегін. Бірініші жыр. Үлкен жазу), Алматы, 1990, 43-58 б. ; Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Тәржімесі. Алматы, 1995, 168-183 б.
Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары (Күлтегін мәтінінің қазақша аудармасы) Астана, 2003, 165-179б.
Kepes Geza Kobe Vesett eposzok az Orkon es Tola folyok menten Helikon Kiado,1982, 42-54
Поэзия древних тюрков VI-ХII вв. / Переводы А. Преловского; - Стихотворная реконструкция и научный перевод текстов д.ф.н. И.В. Стевлевой/ , Москва, 1993, С. 23-44.
Berta Arpad Szavaimat jol halljatok… A Turk es uygur rovasirasos emlelek kritikai kiadasa Szeged, 2004. 89-190.
Күлтегин . Бурунгу түрк бижиктиң тураскаалдары (Д. А. Монгуш) Кызыл,1993. С. 15-32.
Күлтегін: Орхон-Енисей бижимелдери VI-VIII вв. Түрксой, Анкара, 2003 . С. 118-148.
Сыдыков С., Конкобаев К. Байыркы турк жазуусу (VII-VIII кылымдар), Бишкек, КТМУ, 2001, 40-74 б. т.б.
Мәтін
КҮЛТЕГІН БІТІКТАСЫНЫҢ I –БЕТІНДЕГІ МӘТІНІ ( I . 1- 40 жол)
|
жол |
Түрiк бiтiк тiлiнде |
|
1. |
Őze Kök Teŋіri asıra yağız Jer qılıntaquda ekin ara kisi oğulı qılınmıs kisi oğulınta öze eçüm apam Bumın qağan Estemi qağan olurmış olurupan Türük budunığ Elin törüsün tuta bermis iti bermis
|
|
2. |
törüt buluŋ qop yağı ermis sü sülepen törüt buluŋtaqı budunığ qop almış qop baz qılmıs başlığığ jüküntürmüs tizеligig sökürmüs ilgerü Qadırqan Jışqa tegi keri Temir qapığqa tegi qonturmus ekin ara |
|
3. |
ıdı oqsuz Kök Türük ança olurur ermis bilge qağan ermis alıp qağan ermis bujruq jeme bilge ermis erinç alıp ermis erinç begleri jeme budunı jeme tüz ermis anı üçün Еlig ança tutmus erinç Еlig tutup Тörüg etmis üze ança |
|
4. |
kergek bolmus yoğuçı sığıtçı öŋre kün toğusıqta Böküli Çölüg el Tabğaç Tüpüt Apar Purum Qırqız Üç Qurıqan Otuz Tatar Qıtaň Tatabı bunça budun kelipen sığıtamıs yoğulamıs antığ külüg qağan ermis anta kisre inisi qağan |
|
5. |
bolmis erinç oğulı atı qağan bolmis erinç anta kisre inisi eçisin teg qılınmadıq erinç oğulı аqaŋın teg qılınmadıq erinç bilgesiz qağan olurmıs erinç yablaq qağan olurmıs erinç bujruqı jeme bilgesiz erinç yablaq ermis erinç |
|
6. |
begleri budunı tüzsüz üçün Tabğaç budun teblegin körlüg üçün armaqçısın üçün inili eçili kеksürtükin üçün begli budunlığ yoŋuşurtuqın üçün Türük budun elledik Еlin ıçğanu ıdmıs |
|
7. |
qağanladıq qağanın jetіrü ıdmıs Tabğaç budunqa beglik urı oğulın qul boltı silik qız oğulın küŋ boltı Türük begler Türük atın ıtı Tabğaçğı begler Tabğaç atın tutupan Tabğaç qağanqa |
|
8. |
körmüs elig jıl isig küçüg bermis ilgerü kün toğusıqda Böküli qağanqa tegi sülüjü bermis qurığaru Temir qapığqa tegi sülüjü bermis Tabğaç qağanqa Еlin törüsin alı bermis Türük qara qamığ |
|
9. |
budun ança temis Еllig budun ertim Еlim ımtı qanı kіmke Еlig qazğanurman tеr ermis qağanlığ budun ertim qağanım qanı ne qağanqa isig küçüg berürmen tir ermis ança tep Tabğaç qağanqa yağı bolmıs |
|
10. |
yağı bolıp etіnü yаrаtunu umаdıq yana içіkmis bunça isig küçüg bertük gerü saqınmаtı Türük budun ölürüjen urığsaratıyan ter ermis yuqadu barır ermis öze Türük Teŋrisi Türük Ïduq Jeri |
|
11. |
subı ança temis Türük budun yoq bolmazun tejin budun bolçun tejin аqanım Elteris qağanığ ögüm Elbilge qatunığ Teŋіri töpesinte tutup jügürü kötürmüs erinç aqanım qağan jeti jegirmi erin taşqımıs taşıra
|
|
12. |
yoruyor tejin ükü еsidіp balıqdaqı tağıqmıs tağdaqı inmis tirilip jetmis er bolmıs Teŋіri küç bertük üçün аqanım qağan süsi böri teg ermis yağısı qoň teg ermis
ilgerü qurığaru sülep tеrmis qubartmıs qamığı |
|
13. |
jeti jüz er bolmıs jeti jüz er bolıp elsiremis qağansıramıs budunığ küŋdemis quldamıs budunığ Türük törüsün ıçğanmıs budunığ eçüm аpam törüsünçe yarаtmıs buşğurmıs Töles Tarduş budunığ /anta itmis /
|
|
14. |
Jabğuğ Şadığ anta bermis berje Tabğaç budun yağı ermis jırıya Baz qağan Toquz Oğuz budunı yağı ermis Qırğız Qurıqan Otuz Tatar Qıtaň Tatabı qop yağı ermis аqanım qağan bunça ......
|
|
15. |
qırıq artuqı jeti yolı sülemis jegirmi süŋüs süŋüsmis Teŋіri yarılqaduq üçün elligig elsіretmis qağanlığığ qağansıratmıs yağığ baz qılmıs tizelіgig sükürmis başlığığ jüküntümis qaŋım qağan .........................................
|
|
16. |
törüg qаzğanıp uça barmıs аqaŋım qağanqa başlayu Baz qağanığ balbal tikmis ol törüde öze eçüm qağan olurtı eçüm qağan olurupan Türük budunığ jeçe іtdi іgіti çığaŋığ/ bay qıltı azığ üküş qıltı /
|
|
17. |
eçüm qağan olurtuqda özüm Tarduş budun öze şad ertim eçüm qağan birle ilgerü Yaşıl ügüz Şantuŋ yazıqa tegi süledimiz qurığaru Temir qapığqa tegi süledimiz Kögmen аşa Qı/rqız jeriŋe tegi süledimiz /
|
|
18. |
qamığı beş otuz süledimiz üç jegirmi süŋüşdimiz Еlligig elsiretdimiz qağanlığığ qağansıratdımız tizеligig sökürtimiz başlığığ jöküntürtimiz Türügeş qağan Türükmüz budunmız erti bilmedikin
|
|
19. |
üçün bizіŋe yaŋılqın üçün qağanı ölti buyruqı begleri jeme ölti On oq budun emgek körtü eçümüz apamız tutmıs Jer sub idsiz bolmazun tejin az budunığ ıtı jar.......................................
|
|
20. |
bars beg erti qağan at bunta biz bertimiz siŋilim qunçuyum bertimiz üze yaŋıltı qağanı ölti budunı küŋ qul boltı Kögmen Jer sub idsiz qalmazun tejin az Qırqız budunığ jarat.......................................
|
|
21. |
yana bertimiz ilgerü Qadırqan Jışığ aşa budunığ ança qonturtımız ança itdimiz qurığaru KeŋüTarmanqa tegi Türük budunığ ança qonturtımız ança tedimiz ol ödke qul qullığ bolmıs /küŋ küŋlig bolmıs erti inisi eçisin bilmez erti oğulı аqaŋın bilmez erti /
|
|
22. |
ança qazğanmıs etmis Еlіmiz törümіz erti Türük Oğuz begleri budun esidiŋ üze Teŋіri basmasar asra Jer tilinmeser Türük budun Еliniŋ törüsün kim artatı /udаç...ı Türük budun ert...z /
|
|
23. |
ökün körügüŋin üçün igidmiş bilge qağaŋın ermiş barmış edgü Еliŋ kentü yaŋıltığ yablaq kegürteg yarаqlığ qantan kelіp yaňa еltedi süŋgülüg qandan kelіp süre еltedi Ïduq Ötüken /jer…..budun bardıq ilgerü barığma /
|
|
24. |
bardığ qurığaru barığma bardığ bardıq jerde edgüg ol erinç qanıŋ subça jügürti söŋükün tağça yatаdı beglik urı oğulıŋ qul boltı silik qız oğulıŋ küŋ boltı bilmedük üçün yablaqıŋın üçün eçüm qağan uça bardı
|
|
25. |
başlayu Qırqız qağanığ balbal tikdim Türük budunığ atı küsü yoq bolmazun tijin aqaŋım qağanığ ögüm qatunığ kötürmiş Teŋіri Еl bеrigme Teŋіri Türük budun atı küsü yoq bolmazun tijin /özümüz ol Teŋіri /
|
|
26. |
qağan olurtadı erinç neŋ yılısığ budunqa olurmadım içre açsız tışra tonsuz yabız yablaq budunta üze olurtum inim Kültegin birle sözleşdimiz аqaŋımız eçümüz qaz/ğanmış budun atı küsü yoq bolmazun/
|
|
27. |
tijin Türük budun üçün tün udımadım küntüz olurmadım іnim Kültegin birle eki şad birle ölü jitü qazğandım ança qazğanıp bіrіki budunığ ot sub qılmadım /men........... jersayu /
|
|
28. |
barmış budun ölü jitü yadağan yalıŋın yana kelti budunığ igіdejin tijin jїrїğaru Oğuz budun tapa ilgerü Qıtan Tatabı budun tapa bergerü Tabğaç tapa uluğ sü eki jegirmi süledim ..... süŋüşdüm
|
|
29. |
kisre Teŋіri yarılqazu qutum bar üçün ülügüm bar üçün ölüteçi budunığ tirigerü igitim yalaŋ budunığ tonlığ çığaň budunığ bay qıltım az budunığ üküş qıltım ığar Еlligde qa / ğanlığta jeg qıltım törüt buluŋdaqı /
|
|
30. |
budunığ qop baz qıltım jağsız qıltım qop maŋa ükü еrtі isig küçüg berür bunça törüg qazğanıp inim Kültegin üzе ança kergek boltı аqanım qağan uçduqta Kültegin jiti / jaşda qaltı /
|
|
31. |
Umay teg ögüm qatun qutuŋa inim Kültegin er at boltı altı jegirmi jaşıŋa eçüm qağan Еlin törüsün ança qazğantı Altı çub Soğdaq tapa süledimiz buzdımız Tabğaç On Tutuq beş tümen sü kelti süŋüşdümüz
|
|
32. |
Kültegin jadağаn оplayu tegdi On Tutuq Yorçın yarаqlığ eligin tutdı yarаqlığdı qağanqa ançulаdı ol süg anta yoq qışdımız bir otuz jaşıŋı Çaça Sünke süŋüşdümüz еŋ ilki Tadqıs Çurıŋ boz / atığ binip tegdi ol at anta /
|
|
33. |
ölti ekinti Ϊşbara Yamtar boz atığ binip tegdi ol at anta ölti üçünçü Jegin Sil begiŋ kedimlig tоruğ at binip tegdi ol at anta ölti yarаqınta yalmasınta jüz artuq oqun urtı jeziŋe başıŋa bіr te/gmedi/
|
|
34. |
tegdiken Türük begler qop bilirsiz ol süg anta yoq qışdımız anta kisre Jer Bayırqu Uluğ Erkin yağı boltı anı yaŋı Тürgi Үarаğun költe buzdumız Uluğ Erkin azqıŋa erin tizip bardı Kültegin ..............................................
|
|
35. |
jaşıŋa Qırğız tapa süledimiz süŋüкü batamı qarağ sükіn Kögmen jışığ toğa yorıp Qırğız budunığ uda basdımız qağanın birle Suŋa jışda süŋüşdümüz Kültegin Bayırqun /аq adğırığ /
|
|
36. |
binip оplayu tegdi bir erig oqun urtı eki erig uduşru sançıdı ol tegdikde Bayırqunuŋ аq adğırığ udluqın sıyu urtı Qırqız qağanın ölürtimiz elin altımız ol jılqa Türügeş..............
|
|
37. |
toğa Ertis ügüzüg keçe yorıdımız Türgeş budunığ uda basdımız Türgeş qağan süsi Bolçuda otça borça keltі süŋüşdümüz Kültegin başğu boz at binip tegdi başğu boz at k..................
|
|
38. |
tutuztı ekisin özü аltizdı anta yana kirip Türgeş qağan buyruqı az tutuquğ eligin tutdı qağanın anta ölürtimiz elin altımız Qara Türgeş budun qop içikdi ol budunığ Tabarda /qo........../
|
|
39. |
Soğdaq budun іtіjin tijin Jençü ügüzüg keçe Temir Qapığqa tegi süledimiz anta kisre Qara Türgeş budun yağı bolmuş Keŋeres tapa bardı biziŋ sü atı turıq azuqı yoq erti yablaq kişi er.................
|
|
40. |
аlıp er biziŋe tegmiş erti antağ ödke ökünüp Külteginig az erin ertürü ıtmız uluğ süŋüş süŋüşdümüz Alıp Şalçı aq atın binip tegmiş Qara Türgeş budunığ anta ölürmüş almış ajna;yorıp ..........
|
КҮЛТЕГІН БІТІКТАСЫНЫҢ II –ҚАПТАЛЫНДАҒЫ МӘТІНІ ( II .1-15 жол)
|
жол |
Түрiк бiтiк тiлiнде
|
|
1. |
. . . . birle Qoşu tutuq birle süŋüşmüs erin qop ölürmüş еbin barımın qop kelürti Kültegin jeti otuz jaşıŋa Qarluq budun erür barur erikli yağı boltı Tamağ ıduq başta süŋüşdümüz
|
|
2. |
Kültegin ol süŋüşde otuz jaşаyur еrtі Alıp şalçı aqın binip oplayu tegdi eki erig uduşru sançıdı Qarluquğ ölürtіmіz altımız Аz budun yağı boltı Qara költe süŋüşdümüz Kültegin bir qırıq jaşаyur еrtі Alıp şalçı aqın
|
|
3. |
binip oplayu tegdi Az Elteberig tutdı Az budun anta yoq boltı Eçim qağan Еli qamışığ boltuqınta budun Еlig еkіgi boltuqınta Izgel budun birle süŋüşdümüz Kültegin Alıp şalçı aqın binip
|
|
4. |
[ oplayu tegd] i ol at anta tüstü Izgel budun öltü Toquz Oğuz budun kentü budunım erti Teŋіri jer bolğaqın üçün yağı boltı bir yılqa beş yolı süŋüşdümüz eŋ ilki Toğu balıqda süŋüşdümüz
|
|
5. |
Kültegin Azman aqığ binip oplayu tegdi altı erig sançıdı sü /tı/şısındа yetinç erig qılıçladı ekinti Quşluğqada Еdiz birle süŋüşdümüz Kültegin Az yağızın binip oplayu tegdi bir erig sançıdı
|
|
6. |
toquz erig egire toqıtı Ediz budun anta ölti üçünç Bоl/çu/da Oğuz birle süŋüşdümüz Kültegin Azman atığ binip tegdi sançıdı Uçuş başınta süŋüşdümüz Türük
|
|
7. |
budun Adır Qamışta yablaq boltı erti öze kelmiş süsin Kültegin ığıtıp Toŋra bir oğuş alpağu on erig Toŋra tegin yoğınta egirip ölürtümüz besinç Ezgenti Qadızda Oğuz birle süŋüşdümüz Kültegin Az yağızın binip tegdi eki erig sançıdı balıqa barmadı ol sü anta öltü Маğı Qorğan qışlap yazıŋа Oğuz ğaru sü taşqadımız Kültegin beg başlayu aqıtmız Oğuz yağı оrduğ basdı Kültegin
|
|
8. |
Ögsiz aqın binip toquz erіn sançıdı оrduğ bermedi ögüm qatun ulayu ögelerim eklerim kelüŋünüm qunçuylarım bunça jeme tirigі küŋ boltaçı erti ölüge yortadı yolta yatu qıltаçı ertegin
|
|
9. |
Kültegin yoq erser qop ölteçi ertegiz inim Kültegin kergek boltı özüm saqıntım körür közüm körmez teg bilür biligim bilmez teg boltı özüm saqıntım Őd Teŋri yasar kisi oğlu qop ölgeli törürmiş
|
|
10. |
ança saqıntım közde yaş kelser etide köŋülte sığat kelser yantıru saqıntım qatığdı saqıntım еk şаd ulayu inijigünüm olğanım beglerim budunum közi qaçı yablaq boltaçı tep saqıntım yoğçı sığtaçı Qıtań Tatabı budun başlayu
|
|
11. |
Udur Seŋün kelti Tabğaç qağanta Isіje Likеŋ kelti bir tümen ağı altun kümüş kergeksiz kelürti Tüpüt qağanta Bülün kelti qurıya kün batsıqdaqı Soğud Berçеker Buqaraq ulus budunta Іneк Seŋün Оğul Тarqan kelti
|
|
12. |
On oq oğulum Türügeş qağanta Maqraç tamğaçı Oğuz Bilge tamğaçı kelti Qırqız qağanta Tarduş Ïnançu Çur kelti Barıq itgüçi Bediz yaratığma bitig taş itgüçi Tabğaç qağan çiqanı Çеŋ Seŋün kelti
|
|
13. |
Kültegin qoň jılqa jeti jegirmeke uçdı toquzınçı ay jeti otuzqa yoğ ertürtümüz barıqın bedizin bitig taşın biçin jılqa jetinç ay jeti otuzqa quplatımız Kültegin özі qırq artuq jiti yaşın boltıt taş /barıqın/ bunça bedizçig tuyğun El teber kelürti
|
|
14. |
bunça bitig bitigme Kültegin atısı Joluğ tegin bitidim jegirme kün olurup bu taşqa bu tamqa qop Joluğ tegin bitidim ığar oğlanıŋızdа tuyğunıŋızda jegde jegdür ertigiz uça bardığız Teŋiri tirigedkeçi
|
|
15. |
qurıdun /?/uğud еrtі inim Kültegin ölti............isig küçüg bertik üçün Türük Bilge qağan yoqıqa inim Kültegin közdü olurt...Ininçu apa yarğan tarqan atığ bertim /…………..?/
|
КҮЛТЕГІН БІТІКТАСЫНЫҢ III – ҚАПТАЛЫНДАҒЫ МӘТІНІ ( III .1-15)
|
жол |
Түрiк бiтiк тiлiнде
|
|
1. |
Teŋіriteg Тeŋiride bolmuş Türük Bilge qağan bu ödüke olurtum sabїmїn tüküti esid+egil ulayu inijügünüm oğlanїm biriki oğuşum budunum birije şad apїt begler jїrїya tarqat bujruq begler Otuz ........
|
|
2. |
Toquz Oğuz begleri budunї bu sabїmїn edgüti esid qatїğdї tїŋla ilgerü kün toğusїqa birgerü kün ortusїŋaru qurїğaru kün batїsїqїna jїrїğaru tün ortusїŋaru аnta içreki budun qop maŋa ükü erür ança budun
|
|
3. |
qop etdim ulamtї aňїğ yoq Türük qağan Őtüken yїş olursar elte buŋ yoq іlgerü Şantuŋ yazїqa tegi süledim Taluyqa kiçig tegmedim birgerü Toquz Ersenke tegi süledim Tüpütke kiçig tegmedim qurїğaru Jençü ügüz
|
|
4. |
keçe Temir Qapїğqa tegi süledim jїrїğaru Jer Bayїrqu jeriŋe tegi süledim bunça jerke tegi yorutdїm Őtüken yїşda jeg їdї yoq ermiş El tutsar jer Őtüken yїş ermiş bu jerde olurupan Tabğaç budun birle
|
|
5. |
tüzeltim аltun kümüş isigti qutuy buŋsuz ança berür Tabğaç budun sabї süçig ağїsї jїmşaq ermiş süçig sabїn jїmşaq ağїn arїp їraq budunїğ ança yağutї er ermiş yağuru qontuqda isire aňїğ bilge anta üjür ermis
|
|
6. |
еdgü bilge kişig edgü alїp кişig jorutmaz ermis bir кişi yaŋїlsar oğuşї budunї besükiŋe tegi uqїdmаz ermis süçig sabїŋa jїmşaq ağїsїŋa аrturїp üküş Türük budun ölteg Türük budun ölsekiŋ berje Çuğay Yїş Тügeltin
|
|
7. |
yazї qonuyїn tеser Türük budun ölsekiginte аňїğ kişi ança boşğurur ermis їraq erser yablaq ağї berür yağїl erser edgü ağї berür tep ança boşğurur ermis bilig bilmez kişi ol sabığ alıp yağıru barıp üküş kişi ölteg
|
|
8. |
оl jergerü barsar Türük budun ölteçisеn Ötüken jer olurup аrqış tirkiş ısar neŋ buŋığyoq Ötüken Yış olursar beŋgü el tuta olurtaçısın Türük budun toq аrıqqasın аçsıq tosıq ümüzsen bіr tоdsar аçsıq ümüzsen antağıŋın
|
|
9. |
üçün іgіdmiş qağanŋın sabın almatın Jer Sayu bardıq qop anta alqıntığ arıltığ anta qalmışı Jer Sayu qop turu ölü yorıyor erteg Teŋіri yarılqadıqın üçün özüm qutum bar üçün qağan olurtum qağan olurup
|
|
10. |
yoq çığaŋ budunıg qop qubartıdım çığaŋ budunığ bay qıltım ne budunığ üküş qıltım azu bu sabımdı іgіd barğu Тürük begler budun bunı esidiŋ Тürük budunığ terip el tutsaqıŋın bunta urtum yaŋılıp ölsekiŋin yeme
|
|
11. |
bunta urtum neŋ neŋ sabım erser beŋgü taşqa urtum aŋar körü biliŋ Тürük amtı budun begler bödüke körügme begler gü yaŋıltıçısın men b/eŋgü taşqa urtum /Tabğaç qağanta bedizçi kelürtüm bediztim meniŋ sabımın sımdı
|
|
12. |
Tabğaç qağanıŋ içreki bedizçig ıtı aŋar adınçığ barıq yaraturtım için tışın adınçığ bediz urturtım taş toqıtdım köŋilteki sabımın /ul taşqa urturtım on oq oğulıŋa /аt atıŋa tegi körü biliŋ beŋgü taş toqıtdım
|
|
13. |
bu erig jer оtqa er erig jerte еrse erinç erig jerte beŋgü taş toqıtdım bitidim anı körüp ança biliŋ ol taş /toqıt/dım bu bitig bitigme atısı yoluğ te/gin/
|
|
14. |
Külteginiŋ altunın kümüşin ağışın barımın tör……………… qarasın yoğıma tuyuğut ............................... ............................................................ bu ....................................................... begim tegin jügürü Teŋі/ri ............................................. taş bitidim Jolluğ tegin .................
|
ТАСБАҚА ТҰҒЫРЫНЫҢ БҮЙРІГІНДЕГІ МӘТІН (IV.1-7)
|
жол |
Түрiк бiтiк тiлiнде |
Қазақ тiлiнде сөзбе-сөз салыстырмасы |
|
1. |
budun……………………….. |
Бүтін халық........................... |
|
2. |
begler budun …………….. |
Бектер бүтін халық ....................... |
|
3. |
…………ji Kültegin bi……. |
.................. Күлтегін бі................ |
|
4. |
………..tımın basdım ………… |
.........................басдым ....................... |
|
5. |
.özüm …….ğ…………….. |
...өзім....................... |
|
6. |
..ölü……………….. |
..өлер........................................ |
|
7. |
…………………… |
.............................. |
|
1 |
smrib iti smrib aTUT nusurut niliyNDUB qrut NpRLU YmRLU NGQimtsi NGQNmUB mapmuC azu aOiLGU isiK smNLQ iLGU isiK aRniK aDxOLiQ rj zGJ aRS iryt KuKazu |
|
2 |
aRniK smROUx igtaQGpQrmt uriKigtaQYij NQRDQ urgli smruKus gglzit smrOqj GGLYB smLiQ zBpUQ smLpUQ GNDUB iQDyLUB trut nplusus smriGJ pUQ yLUB trut |
|
3 |
aWizu smti gurut pTUTgli Wr smTUTaW gli niCuiN smrzut amjiNDUB amjirlgb WrsmrpL Wrsmr aglib amjixRJUB smrNGspL smrNGQ alib smrRURLU aW qrut Kuq zSQUidi |
|
4 |
NGQ isni arsiKaO smrNGQ gluK GO smaLGUJ smTGiS nplK NDUB aWUB iBTT FTik RTTzTU NQiRUxCu zQRik mRUp Rp tuput CGBT lgluC ilKub aDQSGUT nuq aryu iCGUJ smLUB KgrK |
|
5 |
WrsmrLQBJ Wrzsglib amjixRJUB WrsmRLU NGQ QLBJ WrsmRLUNGQ zisglib WrxDmNLiQ gtniyQ iLGU WrxDmNLiQgtnisiC isini arsiKaO WrsmLUBNGQ iTiLGU WrsmLUB |
|
6 |
smDi UNGCi nili qdlli NDUB qrut nuCu nixTRUYyUJ GiLNDUB ilgb nuCu niqtrusKiK iliC ilnu nuCu nisiCQmR nuCu glruK niglbt NDUBCGBT nCu zszut iNDUB irlgb |
|
7 |
QNGQ CGBT NpTUT niTa CGBT rlgb iGCGBT iTi niTa qrut rlgb qrut iwUByuK nLGUzik Klis iwUBLUQ niLGUiRU Klgb aQNDUB CGBT smDi urtij NiNGQ xDLNGQ |
|
8 |
GmQaRQ qrut smribiL nisurut nili aQNGQ CGBT smrib ujlus igt aQGpQrmt URGRUx smrib ujlus igt aQNGQ ilKubaDQSGUT nuq urgli smrib gCuKgsi Lijgl smruK |
|
9 |
smLUBiGJ aQNGQ CGBT pitaW smrrit nmrurib gCuKgsi aQNGQan iNQmNGQ mtr NDUB GLNGQ smrrit nmRNGzQ gli aKmK iNQiTm mli mtrNDUB glli smitaW NDUB |
|
10 |
irij xDi qrut isiryt qrut azu smr RiRB UDQUJ smrrit niJTRSGRU nijrulu NDUB qrut iTmNQS urgqtrib gCuKgsi aWUB smKCi aNJ xDmU UNUTRJ unti pLUBiGJ |
|
11 |
aRYT smQYT nr imrgjitij NGQmyQ Wr smrutuK urguj pTUT aOisput iryt GNUTQaglibli mgu GNGQsrtli myQ njitNUCLUB NDUB njit NUzmLUB xUJ NDUB qrut smtaW iBUS |
|
12 |
iGmQ smTRBUQ smrit plus URGRUx urgli smrgtFUx isiGJ smr gtirub isus NGQmyQ nCu qtrib Cuq iryt smLUBrsmtj plrit smniQDGT smkGT iQDkLB pdsuK njit RUJRUJ |
|
13 |
YUDRT silut smRUGYUB smTRJ aWisurut mapmuC GNDUB smNGCi nusurut qrut GNDUB smDLUx smdyuK GNDUB smRSNGQ smrsl pLUB rzujitj smLUB rzujitj |
|
14 |
WUB NGQmyQ smriGJ pUx iBTT FTik RTTzTU NQiRUx zQRik smriGJNUDUB zGUzUxT NGQzB LJRij smriGJ NDUB CGBT ajrb smrb aO GDY GUGBJ |
|
15 |
ruOKuj GGLYB smruKus gglzit smLiQzB GiGJ smTRSNGQ GGLNGQ smtrsl gglli nuCu xDQLRJ iryt smsyus syus imrgj smlus iLUJ itj ixTR QRik |
|
16 |
GFGiC itgi idti aCij GNDUB qrut NpRLU NGQmiC iTRLU NGQmiC azu idurutLU smdKit LBLB GNGQzB UJLYB aQNGQ myQ smRB aCU pNGzQ gurut |
|
17 |
ik aY nmguK zmdlus igt aQGpQrmt URGRUx zmdlus igtaQizJ yUOY zguLYJ urgli alrib NGQmC mtrDY azu NDUB YUDRT mzu aDxTRLU NGQmiC |
|
18 |
zmqrut NGQ sgrut zmtrOuqj GGLYB zmtrKus gglzit zmDTRSNGQ GGLNGQ zmdtrsli ggli zmdYyus imrgjCu zmdlus zTUYib iGmQ |
|
19 |
RJ pti GNDUBz njit NUzmLUB zsdi BUSrij smTUT zmap zmuC itruK Kgm NDUB xNU itlu amj iwlgb ixRJUB itlu iNGQ nuCu nixLyJ ayzib nuCu |
|
20 |
TRJ GNDUB zQRiQz njitNUzmLQ zsdi BUSrij nmguK iwUB LUxyuK iNDUB itlu iNGQ iwyJazu zmtrib GUJWUx mlyis zmtrib zib aOUB TNGQ itr gbSRB |
|
21 |
smLUB GLLUx LUx aKduLU zmdtaW zmTROUxaW GNDUB qrut aQNmRTuyK URGQUx zmdtiaW zmTRUOUxaW GNDUB aY GYij NQRDQ urgl zmtrib aNJ |
|
22 |
iTTRmK nyurut nyl NDUB qrut rsmnlt rijiRS RSmSB irytazu yds NDUB irlgb zGU qrut itr zmurut zml smti smNGzQaW |
|
23 |
ij nqtuxDi idtlarus njlK NOQ glgyus idtlaFJ plK NOQ GLQRJ gtrugiK QLBJ GwyJ uOK ylugd smRBsmr NyNGQ aglib smdgi nuCu nyugruK nuKu |
|
24 |
nCuqdmlib iwLUByuK yLGUzikKls iwUBLUx yLGUiRU rlgb iDTJ aCGT yuqyus itrguj aCBUS yNQ WrLU gugd adrij xDRB GDRB amGRB URGiRUx GDRB |
|
25 |
NUzmLUBxJ isuKiT NDUB qrut iryt amgribli iryt smrtuK GNUTQmgu GNGQmyQ njit NUzmLUBxJ isuKiT GNDUB qrut mdKit LBLB GNGQzQRik UJLYB |
|
26 |
zQ zmiC zmyQ zmdYlzus alrib ngitluq mni mTRLU azu azu aODUB QLBJzBJ zSNUT aRYT zSY arCi mDmRLU aQNDUB GsLijyn WriDTRLU NGQ |
|
27 |
zm mDmLiQ BUSTU GNDUB iKrib pNGzQaW mOGzQ utijulu ilrib DYiK alrib ngitluK mni DmRLU ztnuK mDmDUnut nuCu NDUB qrut njit |
|
28 |
imrgjiK usGLU apTCGBT urgrib apT NDUB iBTT FTik urgli apT NDUB zGU URYRij njit nijdgi GNDUB itlKaNJ NyLJ NGDJ utijulu NDUB YmRB |
|
29 |
Q adgllRGi mTLiQYKu GNDUBz mwiQJB GNDUB FGiC GLNUT GNDUByLJ mtgi urgrit GNDUB iCtlu nuCuRB mgulu nCuRB mTUx UzQLRJ iryt arsiK |
|
30 |
tij ngitluK mni aDxDCU NGQmyQ iwUBKgrK aWazu ngitluK mni pNGzQ gurut aWUB rurib gCuKgsi itruK aym pUx mwiQ zisGJ mwiQzB pUx GNDUB |
|
31 |
nmutsib xTUTy CGBT zmDzUB zmdlus apTQDGUS BUCiTL iOGzQaW nisurut nili NGQmiC ayiYJ imrgjiTL iwUBTr ngitluK mni ayTUx NUTQ mgu gtJmU |
|
32 |
zUB yRUCsQDT iKly zmdYyus iKnus aCC iyiYJ zTUrib zmDYiQxJaO gusLU iDLUW aQNGQ iDGLQRJ iDTUTngl GLQRJ niCRUJ xTUTyU idgtUJLpU NGDJ ngitluK |
|
33 |
idmgtrib ayiYB ayzij iTRUNUx xTRzuj aOSmLJ aOiQRJ itlu aOTLU idgt pnib TGRUT glmdK ygb lisngj WCu itlu aOTLU idgt pnib GTzUB RTmJaRBYi itniK itlu |
|
34 |
ngitluK iDRB pzt nr aFkz nKriGLU zmDzUB atluK NUGRJigrut iFJiN iwUBiGJ nKriGLU UxRJBrj arsiKaO zmDYiQxJaO gusLU zisrilibpUx rlgb qrut niqdgt |
|
35 |
NUxRJB ngitluK zmdYyus aDYijayUS alrib niNGQ zmDSB aDU GNDUB zQRik piRUJ aGUT GYij nmguK niKus GRQ imTB quyus zmdlus apTzQRik ayiYJ |
|
36 |
sgrut aQLijLU zmTL nili zmtrlu niNGQ zQRik iTRU UJis niQLDU GRGDQ ynUxRJB adqdgtLU iDWS URYDU griK iTRUNUx gr rib idgt UJLpU pnib |
|
37 |
TzUBUGYB idgtpnib TzUBUGYB ngitluK zmdYyus itlK aCRUB aDUCLUB usus NGQ sgrut zmDSBaDU GNDUB sgrut zmDiRUJ aCK gzgustr aGUT |
|
38 |
...UQ aDRBT GNDUBLU idKCipUx NDUB sgrutaRQ zmTLnili zmtrlu aOniNGQ iDTUTngl GUxTUTz ixRJUB NGQ sgrut priK aNJaO iDzwizu nisiK iTzTUT |
|
39 |
r isiKQLBJ itrxUJ iQUz xRUT iT usyzib iDRB apTsryK smLUBiGJ NDUB sgrutaRQ arsiKaO zmdlus igt aQGpQrmt aCK gzgu uWij njitnijti NDUB QDGUS |
|
40 |
pRUJ aNJ YmL YmrluaO GNDUB sgrutaRQ Ymgt pnib niTQ iCLYpL YmYyus YyusGLU zmTi urutri nrz gngitluK pnKu aKduGO itrYmgt ayzib rpL |
|
түрік бітік мәтіні |
|
|
1 |
zmdYyus aDYB xDiGmT iwUBiGJ ilKr RURBrur NDUB xLRQ ayiYJ zTUitij ngitluK itrulK pUx nimRBnib smrulu pUxnir YmYyus alrib xTUTUYUx alrib |
|
2 |
niQ iCLYpL itrRUJYJ QRiQrib ngitluK zmdYyus atluKaRQ iwUBiGJ NDUBz zmTL zmtrlu GUxLRQ iDWS URYDU griK idgt UJLpU pnib niQ iCLYpL itrRUJYJzTU adYyusLU ngitluK |
|
3 |
pnibniQ iCLYpL ngitluK zmdYyus alrib NDUB lgzi aOixTLUB igKigli NDUB aOixTLUB GYmQ ili NGQmiC iwUBxJaO NDUBz iDTUT grbtlz idgtUJLpU pnib |
|
4 |
zmdYyus aDkLBUGUT Kliy zmdYyus iLUJYib aQLajrib iwUBiGJ nuCu niQGLUB rij iryt itr mNDUB utnK NDUB zGUzUxT itlu NDUBlgzi idsut aOTLU i |
|
5 |
iDWS grrib pgt UJLpU pnib nizGJz ngitluK zmdYyus alrib zd aDQGLYUQ itnK iDLCLik grWtij aOisiYtus iDWS griTL idgt UJLpU pnib GQNmz ngitluK |
|
6 |
qrut zmdYyus aOiYB YUC Wtrut zmTL nili zmDWS nisus iDWS idgt pnib GTNmz ngitluK zmdYyus alribzGU aDiCLUB WCu itluaO NDUB zd iDixT argigrzUxT |
|
7 |
ngitluK iDRB GUDRU iGJzGU zmTiQ UJLYBgb ngitluK zmDQYTus URGzGU ayizJ pLYiQ NGRUQiGm itluaO usLUiDmRB akiLB iDWSgriK idgt pnib nizGJz ngitluK zmdsyus alrib zGU adzDQ itngz Wsib zmtrluprg aOiGUJ ngitayUT grNU UGpL YGUrib aRyUT pTG ngitluK nisus smlKazU itri CwUBQLBJ iDTYmQQD NDUB |
|
8 |
ngtr CwQUTJ aTLUJ aDTRUJ iglu itriCwUByuK igrit amjaWUB mRLJWUx mnuylK mrlK mrlgu UJLU NUTQmgu idmrib GUDRU iDWS nrzUxT pnib niQzsgu |
|
9 |
smurut ilglu pUx iLGUisiK RSJ irytdu mOQSmzu iwUB gtzmlib rlib gtzmruK mzuK ruruK mOQS mzu iwUB KgrK ngitluK mni zgtr iCtlu pUx rsrxJ ngitluK |
|
10 |
UJLYB NDUB iBTT FTik iCTGis iCGUJ mOQS pitiCwLUB QLBJ iYQizuK mNDUB mrlgb mNLGU mnugjnJ UJLU DYiK mOQS idGTQ mOQS UROJ rslK TGis atlyuK aDit rslKYJ adzuK mOQS aW |
|
11 |
itlK NQRTLGU nuysKn aODUB sLUQRQUB rKCrb DGUS aQDQSTB nuK aJRUQ itlK nlub aOGQ uput itrulK zsKgrK YmuKNUTL iGnmutrib itlK yKil ijsi aOGQCGBT itlK nuysRDU |
|
12 |
itlK nuysyC iNQiC NGQ CGBT iCugti YTgtib amGTRJ zdb iCugti QRB itlK RUCUWNi YUDRT aOGQ zQRik itlK iCGmT aglibzGU iCGmT CRQm aOGQ sgrut mLGU xNU |
|
13 |
itulK rbtl NGJUT giCzdb aWUBQRBYT TwUB yYJitijxTR QRikizu ngitluK zmDTLpUx aQzTUitij JWtij aQLij niCib nYTgtib nizdb niQRB zmtrutr GUJ aQzTUitij JWzQUT iDCU iKmrgj itij aQLijFUx ngitluK |
|
14 |
iCiKdgrit iryt zGDRBaCU zgtr rudgi adgj aDzyNUGJT aDzyNLGU RGi mditib ngitGLUJ pUx aQmaT UB aQYTUB pRLU nuK imrgij mditib ngitGLUJ isiT ngitluK amgtib gtib aWUB |
|
түрік бітік мәтіні |
|
|
1 |
mtr ... ... mtrbGTa ... NQRTNGRJap UWn .. TRLUidzuuqgngitluqmni aQixJNGQaglibqrutnCuqtribgCuq gisi ... ngitluqmni itruDGLUNDRUx |
|
түрік бітік мәтіні |
|
|
1 |
zTU rlgbxRJUBTQRT aJRij rlgbTipDY ijrib mNDUB mYGU iKrib mNLGU mnugjni UJLU lgdis itKut NmBS mTRLU aKduUB NGQ aglib qrut YmLUB adiryt gtiryt |
|
2 |
rruK aym pUx NDUB iKrCi aO URyisUTRU nut URGRij ayiksTB nuK URGiRUx URyisUTRU nuK urgrib aQSGUT nuK urgli aLyit iDGTQ dis itugd nmBSUB iNDUB irlgb zGUzUxT |
|
3 |
zguuWj URGiRUx mdmgt gCiK aKtuput mdlus igt aKnsr zUxT urgrib mdmgt gCiK aQJULT mdlus igtaQizJyUOY urgli xJyUB atli RSRLU Yij nqtu NGQ qrut xJGF iTmLU mdti pUx |
|
4 |
alrib NDUB CGBT pRLU adrijUB YmrYij nqtu rij QSTUTli smr xJidi gij aDYij nqtu mDTRUJ igt aKrij aWUB mdlus igt ayirij UxRJBrj URGRij mdlus igt aQGpQrmt aCK |
|
5 |
smr rujuaOglibGF arsi aDxOUx URGJ smr riTUGJaW GNDUBQRi pR niG QYmj NBS giCus smr QYmij isiG giCus iBS NDUB CGBT ruribaW zSyUB JTUx itgsi YmuK NUTL mtlzut |
|
6 |
ntlgut Yij JGUC ajrib yKslu NDUB qrut gtlu NDUB qrut suq pRUTR ayisiG QYmj ayiBS giCus Ymr zmDik igt ayiqsib iNDUB iYGU RSLyJ isiKrib smrzmTRUJ gisiKpL ugd gisiK aglib ugd |
|
7 |
gtlu iYiKYKu pRB URGJ pL GBSLU isiK zmlib glib smr RURUGYUB aWpit ruribiG ugd rsr LGJ ruribiG QLBJ rsrQRi smr RURUGYUB aW isiKGF aOgKslu NDUB qrut rsitniJNUx izJ |
|
8 |
NyGO nszmu QsCa RSDUT rib nszmuQSUT QsCa nsQQRxT NDUB qrut nsiCTRLU aTUTli ugyb RSRLU Yij nqtu xJGyUByn RSi YKrit YQR pRLUrij nKutu nsiCtlu NDUB qrut RSRB urgrjLU |
|
9 |
pRLU NGQ mTRLU NGQ nuCuRBmTUx mni nuCu nixDQLRJ iryt gtrRUJRUJ ulu URUT pUxJS rij iYmLQaO GTLR GOQL aOpUx GDRB UJSrij niTmL niBS NyNGQ Ymdgi nuCu |
|
10 |
amj nyKslu pLyJ mTRU aOUB NyQSTUTli pr... qrut ydis iNUB NDUB rlgb qrut UGRBdgi aDmBSUBUz mwiQ Yuq GNDUBn mwiQJB GNDUB FGiC mDTRBUx pUx GNDUB FGiC xJ |
|
11 |
iDmis NmBS ynm mtzdb mtrulK iCzdb aOGQ C...b nm nisiCwyJ ugrlgb amgruK aKdub rlgb NDUB iTm qrut ylib uruKRy mTRU aQYT ugyb rsr mBS ynyn mTRU aOUB |
|
12 |
YTugyb ylib uruK iNUB igt ayiTT L... NmBS iKtlyuK mDTiQUTYT mTRUTRU zdb GiWD niYT niCi mTRUTRJ QRBGiWDRy iTi giCzdb iKrCi yNGQ CGBT |
|
13 |
tGLUJ isiT amgtib gtibUB m.... YTLU ylibaW pruKiNmditib mDTxT YTugyb itrjgri rsri itrjgrr aQTU rijgrUB mDTixT |
|
14 |
ngit GLLUJ mdtib YT ... iryt urguj ngit mgb .... UB TGJUT amGJ NisRQ... rutNimRB NiYiG niYmuK NiNUTL yngitluK |
|
түрік бітік мәтіні |
|
|
1 |
NDUB |
|
2 |
NDUB rlgb |
|
3 |
...ib ngitluK ij... |
|
4 |
mDSB NmT |
|
5 |
mzu |
|
6 |
ulu |
|
7 |
...ib |
Күлтегін бітіктасының I –бетіндегі мәтіні ( I . 1- 40 ЖОЛ)
Жоғарыда Көк Тәңірі,
Төменде қоңыр Жер жаратылғанда
Екеуінің арасында адам баласы жаратылды.
Адам баласын билеп ата-бабам Бұмын қаған, Естемі қаған отырды.
Олар билік етіп
Түрік халқының Елдігін, төрелігін ұстай білді, жетілдіре білді.
Төрт тараптағылар барлығы жау болған еді, оларға найзалы әскер аттандырып
төрт тарап барлық халықты бағындырды, барлығын тыныш етті.
Басы барлардың басын игізді,
Тізесі барлардың тізесін бүктірді.
Күншығысқа Қадырқан- тау орманға дейін,
Күнбатысқа Темір Қақпаға дейін жорытқан еді.
Осы екі аралығында иесіз, биліксіз жүрген
Көк Түріктер отырған еді.
Білікті қаған еді. Ұлы алып қаған еді.
Бұйрықтары (бұйрық орындаушылары) да білікті еді. Олар да алып еді.
Бектері де, халқы да түзу адал еді.
Сондықтан Елді осылайша басқара білген еді.
Елді басқарып, Төрелік билік орнатты.
(Ол бекзаттар) жоғарыға (Тәңіріге ұшты ) қайтыс болды.
(Оларды) жоқтаушы, жылап сықтаушылар
Күншығыстан Бөклі Шөлді елінен (Корея түбегінен)
Табғач-қытайдан, Аварлардан, Римнан,
Қырғыздан, Үш Құрықаннан
Отыз Татардан, Қытаңнан, Татабылардан
Осыншама халықтан (өкілдері) келіп
жоқтауға, аза тұтуға қатысты.
Олар атақты қаған еді.
Олардан кейінгі інілері қаған болған еді.
Ұлдары да қаған болған еді.
Сонда інілері атасындай жаратылмады,
Ұлдары әкесіндей жаратылмаған еді.
Біліксіз қаған болып отырған екен.
Қорқақ қаған болып отырған екен.
Бұйрық орындаушылары да біліксіз, қорқақ болған екен.
Бектері және халқы да адалсыздықпен жүрді.
Қытайларға басындырып,
Оларға арбалғандығы үшін
інілі әкелі кектесіп жауласып,
текті бек мықты халықты тоздырып,
Түрік барлық халықты бытыратып,
Елін бұзып, елдігінен айырып,
Қағандықты орнатқан қағандарын жойды.
Қытайларға
Бек мықты ұлдарың құл болды,
сұлу қыздарың күң болды.
Түрік бектері Түрік атын ұмытып,
Қытайсымақ бектер болып,
Қытай аттарын ала бастады,
Қытай патшасына бағынды,
елу жыл қытайға ісін күшін берді, қызмет етті.
Күншығысқа қарай
Бөклі қағанға дейін соғысты.
Батысқа қарай
Темір Қақпаға дейін соғысты.
Қытай патшасына
Елін, төрелігін билетті.
Түрік қалың халық
сонда бүй деген екен:
« Елді халық едім.
Елім енді қайда?
Елімді кімге берермін?
Қағанды халық едім.
Қағаным енді қайда?
Қай қағанға ісімді, күшімді берермін?» деген екен.
Сөйтіп, Қытай патшасына жау болды.
Жау болып, қарсы көтеріліп,
тағы да бағынды, құрып бара жатты.
Осыншама ісін, күшін бергеннен бері түсінбеді, сақтанбады
Түрік барлық халық азып тозып, ұрпақсыз болып жойыла бастады.
Сонда жоғарыдағы
Түріктің Тәңірісі, Түріктің киелі Жер-суы бүй деген екен:
«Түрік барлық халық жоқ болмасын деп, халық болсын деп»
Әкем Елтеріс қағанды
Шешем Елбілге қатұнды
Тәңірі төбесіне көтеріп,
жоғары таққа отырғызған еді.
Әкем қаған он жеті батыр ерді жинады,
жорыққа аттанды деп күллісі естіп,
қаладағылар далаға беттеді,
таудағылар таудан түсіп,
жиналып жетпіс батыр ер болды.
Тәңірі күш-қуат берді,
әкем қаған жауынгерлері
бөрі-қасқырдай болды,
жаулары қойдай болды,
ілгері, кері соғысып жиналғаны
жеті жүз ер болды.
Жеті жүз ер болып
елсіреген, қағансыраған халықты
күңденген, құлданған халықты
Түрік төрелігі, азып-тозған халықты
Ата-бабамның төрелігіндей етіп жаратты жасақтады.
Төлес, Тардұш деген екі қанат халықты сонда орнатты. (Ол екеуін)
Йабғұ, Шад деген екі билікке берді.
Оңтүстіктегі Қытай халқы жауымыз еді.
Солтүстіктегі Баз қаған билеген Тоғұз Оғыз халқы да жау еді.
Қырғыз, Құрықан, Отыз Татар, Қытаң,
Татабы бәрі де жау еді.
Әкем қаған бұнша.......
қырық жетіден астам жорық жасады,
жиырма рет соғысты.
Тәңірі жарылқап,
Елдікті ел етіп орнатты,
қағандықты қаған етіп орнатты.
жауды басып, тыныш етті,
тізесі барлардың тізесін бүктірді,
басы барлардың басын игізді.
әкем қаған..................................................
төрелікті қалпына келтіріп, (Тәңіріге) қайтыс болды.
Әкем қағанға арналған балбалдарды (тас тізбектерді)
Баз қағандікінен бастап тікті.
Ол төреліктің үстінде атам қаған отырды.
Атам қаған отырып
Түрік халықты
барынша жақсы жетілдірді,
кедейді бай етті, азды көп етті,
Әкем қаған отырғанда
өзім Тардұш қанат халқына шад болған едім.
Әкем қағанмен бірлесе
Оңтүстікке қарай Жасыл өзен (Сары өзен-Хуанхэ) Шантұң жазығына дейін соғыстық,
күнбатысқа қарай Темір Қақпаға дейін жорық жасадық.
Көгмен (Саян) тауын асып Қырғыз жеріне дейін жорық жасадық.
Барлығы жиырма бес рет жорық жасадық. Он үш рет соғыстық.
Елдікті ел етіп орнаттық,
Қағандықты қаған етіп сайладық,
тізесі барлардың тізесін бүктірді,
басы барлардың басын игізді.
Түргеш қаған
өз түрігіміз , өз халқымыз еді, олар білмегендіктен,
бізді «жау» деп жаңылғандықтан қағаны өлді.
Бұйрық орындаушлары мен бектері де өлді.
Он-оқ халқы қиыншылық көрді.
«Ата-бабамыз мекен еткен, билік еткен
Жер-Су иесіз болмасын» деп,
аз халықты жинап....................................
... Барысбек еді.
(Оған) қаған атағын, сонда біз бердік,
Сіңлімді ханшайымымызды, біз бердік.
Тақтағы қағаны жаңылып, өлді, халқы да күң, құл болды.
Көгмен жер-суы иесіз қалмасын деп,
Аз Қырғыз халықты
жарат...........................................
жаңа(дан) біз бердік.
Күншығысқа қарай Қадырқан-тау орманын асып
халықты соншама мекен еттік, соншама орнаттық.
Күнбатысқа қарай Кеңү-Тарманға дейін
Түрік халқын соншама мекен еттік, соншама орнаттық біз.
Ол кездерде құл құлдықта болған,
күң күңдікте болған еді.
інісі атасын білмеуші еді,
ұлы әкесін білмеуші еді.
Сонша тыныш еткен еліміз төрелігіміз бар еді.
Түрік Оғыз бектері халқы естіңдер!
Жоғарыда Тәңірі баспаса
Төменде Жер айырылмаса
Түрік халқының Елін, төрелігін
кім бұзар....
/.........Түрік халық .........../
Өкін! Жиналғанын үшін
Білікті қаған болған еді.
Игі Елің өзі жаңылды,
Қорқақ куыстай болды енді,
Қарулы қайдан келіп, тағы да басынды,
Найзалы қайдан келіп, шанышып өтті,
Ұйық Өтүкен жері / түрік/... халық мекен еттің
Күншығысқа қарай жеткенінше
жеттіңдер,
Күнбатысқа қарай жеткенінше жеттіңдер,
Жеткен жерінде игілік болды ма?
Қандарың суша ақты
Сүйектерің тауша үйілді
Бектік ұлдарың құл болды
Сұлу қыздарың күң болды
Білместіктен , қорқақтықтан болар!
Атам қаған қайтыс болды.
...бас етіп,
Қырғыз қағандікінен балбал тікдім.
Түрік халықының
ат-атағы жоқ болмасын деп,
әкем қағанды
шешем қатұнды таққа көтердік.
Тәңірі Ел беруші
Тәңірі Түрік халқының
Ат-атағы жоқ болмасын деп,
/өзіміз ол Тәңірі .../
қаған отырғызған еді.
Мықты халыққа ие болып отырмадым
Ішінде ас-тамақсыз (қарны аш)
Сыртында тон-киімсіз (киімі жоқ)
Жабайы, қорқақ халық кезінде таққа отырдым.
Інім Күлтегінмен бірге сөзге бекідік.
Әкеміз атамыз орнатқан
Халықтың ат-атағы жоқ болмасын деп
Түрік халқы үшін
Түнде ұйықсыз жорыттым
Күндіз күлкісіз жорыттым
Інім Күлтегінмен бірге
екі шад бірлесе отырып,
өліп-тіріліп елдікті орнаттық.
Сонша орнатып
біріккен халықты от-судай қас етпедік.
/мен....................жер жерден / бар еді.
Халық өлі-жітіп жаяу-жалаңқай тағы да келді
халықты игі етейін деп
солтүстіктегі Оғыз халыққа қарай
күншығыста Қытаң, Татабы халыққа қарай
оңтүстіктегі Қытайға қарай
ұлы жорық он екі реті жасадым, соғыстым.
Содан Тәңірі жарылқап
құтым бар үшін
үлесім бар үшін
өлермен халықты тірілтіп жеткіздім
жалаңаш тозған халықты тонды
кедей халықты бай қылдым
аз халықты көп қылдым
ығы-жығы (абыр-сабыр) Елдікті қағандыққа жеткіздім.
төрт тараптағы халықты көп тыныштық еттім
жаусыз қылдым, көпшілігі маған бағынды.
істі күшті берер осыншама
төрелікті орнатып беріп
Інім Күлтегін, өзі сөйтіп қайтыс болды.
Әкем қаған қайтыс болғанда, Күлтегін
жеті жаста қалды.
Ұмай текті шешем қатұнның құтымен
інім Күлтегін ер атты болды (батыр ер атанды).
Он алты жасында әкем қаған
Елін төрелігін сонша орнатты.
Алты Чұб (өлке) Соғдыларға қарай
Жорық жасадық, оларды қираттық.
Қытайлық Он-Тұтық бес түмен (елу мың)
әскерімен келді, (олармен) соғыстық.
Күлтегін жаяулыларына қарсы шапты.
Он-Тұтық Йорчынды қарулы қолымен бағындырды.
Қарулыларымен қағанға енші етті.
Ол әскерлерді сонда жоқ қылдық.
Жиырма тоғыз жасында
Чача-Сүнкеге қарсы соғыстық.
Әуелі Тадқыш-Чұрдың боз атын мініп шапты, ол ат сонда өлді.
Екінші Ышбара Йамтардың боз атын мініп шапты, ол ат сонда өлді.
Үшінші Йеген Сілбектің кежімді торы атын мініп шапты, ол ат сонда өлді.
Сауытына, желмесіне жүзден астам
оқ тиіпті, бетіне, басына бір тимеді.
Шабуылды Түрік бектер көп білерсіздер!
Ол әскерді сонда жоқ еттік.
Содан кейін Байырқұ жеріндегі Ұлық Еркін жау болды.
Оны тағы Түргі Йарағұн көлінде талқандадық.
Ұлық Еркін азғана ерін жинап қашты.
Күлтегін ……………………………….
жасында Қырғызға қарай жорық жасадық.
Найза батар, қалың қарды сөгіп
Көгмен тау-орманын айнала жорытып
Қырғыз халқын қуалай бастық.
Қағанымен Сұңа тау-орманында соғыстық.
Күлтегін Байырқұдың /ақ айғырын/
мініп ұмтыла қарсы шапты.
бір батырын оқпен атты, екі батырымен айқасып шаншып өлтірді.
Ол шабуылдағанда Байырқұдың ақ айғырының бел-ұршығы үзілгенше сермепті.
Қырғыз қағанын өлтірдік,
Елін бағындырдық, ол жылы Түргеш ............
доғалай Ертіс өзенді кешіп өтіп жорыттық.
Түргеш халқын қуып отырып бағындырдық.
Түргеш қаған әскерлері Болчұ жеріне
қаптап, қалың болып келді , (олармен) соғыстық.
Күлтегін Башғұдың боз атын мініп Башғұдың боз аты ..........тіресті...
екеуін өзі басып жеңді, содан тағы да шабуылдап кіріп
Түргеш қағанның бұйрық орындаушысы
Аз тұтұқты әскери қолымен ұстап алды.
Қағанын сонда өлтірдік, елін бағындырдық.
Қара Түргеш халықтың көбі бытырап қашты,
Ол халықты Табарда/ қо............../
Соғды халқына шауып жетеміз деп Інжу (Сырдария) өзенді өтіп,
Темір Қақпаға дейін жорық жасадық.
Сонда кері Қара Түргеш халық жау болған екен.
Кеңереске қарай жеттік.
Біздің найзалы әскерлердің аттары арық, азықтары жоқ еді
Қорқақ кісі ер..................................
алып батыр ер бізге шапқан еді
сол кездерде өтініп,
Күлтегінді аз батырларымен шабуылдаттық
Ұлы соғыс жасадық.
Алып Шалчы ақ атын мініп шапты,
Қара Түргеш халықты сонда өлтіріп, бағындырдық.
Жорытып....
Күлтегін бітіктасының II –қапталындағы мәтіні
( II .1-15 жол)
.............бірлесе Құшы-Тұтықпен соғыстық,
батыр ерлерін көп өлтіртіпті.
Киіз үйін, барлық мүлкін көп әкелді.
Күлтегін жиырма жеті жасында
Қарлұқ халқына жетіп барды
Олар жау болды.
Тамақ Ұйық басынlа жорық жасадық.
Күлтегін ол соғыста отыз жасар еді.
Алып Шалчы ақ атын мініп шапты.
Екі батырын қуалай шанышды,
Қарлұқты жеңдік, басып алдық.
Аз халық жау болды,
Қара көлде жорық жасадық.
Күлтегін отыз бір жасар еді.
Алып Шалчы ақ атын мініп шапты
Аз Елтеберді тұтқындады,
Аз халық сонда жоқ болды.
Атам қаған
Елі қарбалас болғанда
Халық, Елі екіге бөлінгенде
Ізгіл халықпен соғыстық.
Күлтегін Алып Шалчы ағын мініп
/шапты/ ол ат сонда құлап түсті.
Ізгіл халық өлді, жойылды.
Тоғыз Оғыз халық өз халқым еді.
Тәңірі Жер бұзып жібергендіктен жау болды.
Бір жылда бес жолы соғыстық.
Ең ілкі (әуелі) Тоғұ балықта соғыстық.
Күлтегін Азман ағын мініп
ұмтыла шапты. Алты батырын шанышды
Әскер сыртында жетінші батырды қылыштады.
Екінші Құшлықықта Едізбен соғыстық.
Күлтегін Аз қоңырын мініп
ұмтыла шапты, бір батырын шанышды.
тоғыз батырын иіре бас игізді.
халқы сонда өлді, жойылды.
үшінші Болчұда
Оғызбен соғыстық.
Күлтегін Азман атын мініп шапты,
шанышды. Ұчұш басында соғыстық.
Түрік
Халық Адыр Қамыста қорқақ болып еді. Үстінен түскен әскерлерді
Күлтегін бытыратып, Тоңра деген бір ру
алпауыт он батырын, Тоңра тегін жоқтауында иіріп өлтірдік.
Бесінші Езгенті Қадызда Оғызбен соғыстық.
Күлтегін Аз қоңырын мініп
шапты, екі батырын шанышды
қалаға бармады, оған жетпей ол әскер сонда өлді, жойылды.
Мағы Қорғанда қыстап, жазында
Оғызға қарай әскер жібердік.
Күлтегін киіз үйді бастап сақтап отырды.
Оғыз жауы орданы басты.
Күлтегін
«Өгсіз» («анасыз жетім») ағын мініп, тоғыз ерін
шанышды. Орданы бермеді .
Анам қатұн (ханшайым), одан кейінгі аналарым
Енелерім, келінім, ханшайларым
Мұнша тағы тірідей күң болар еді.
Өлікке кетіп жолда жата қалар еді
Күлтегін жоқ болған болса бәріміз өлер едік.
Інім Күлтегін жетпестей болды (қайтыс болды).
Өзім сағынып қайғырдым.
Көрер көзім көрместей,
Білер білігім білместей болды.
Өзім сағынып қайғырдым.
Өд (ажалды) Тәңірі жасайды
Кісі ұлы бәрі өлгелі туған екен.
сонша сағындым
Көзден жас ағып тоқтамай
Көңілде уайым тұрып тарқатылмай
Үнемі сағындым (еңіредім)
Қатты сағынып қайғырдым
Екі шад, одан кейінгі інішектерім,
ұлым, бектерім, халқымның
көзі қасы қорқақ болар-ау
деп қайғырдым, сағындым.
Жоқтаушы сықтаушы
Қытаң, Татабы халықты бастап
Ұдұр Сеңүн келді.
Табғач қағаннан (қытай патшадан) Ісійе Лікең келді.
Бір түмен жібегі, алтын, күміс,
өлшеусіз әкелді.
Түпіт қағаннан Бүлүн келді
Кері күн батысдағы
Соғыд, Берчекер, Бұқарақ
Ұлыстың халқынан
Інек сеңүн, Оғұл тархан келді
Он Оқ ұлым
Түргеш қағаннан
Мақрач таңбашы, Оғыз Білге таңбашы келді.
Қырғыз қағаннан Тардұш Інанчұ-чұр келді
Барық [1] (ғұрыптық кешен) жасаушы, бәдіз жасаушы, бітіктас жасаушы
Табғач қағанның жиені Чең-сеңүн келді
Күлтегін қой жылы он жетісі күні (Тәңіріге) ұшты (қайтыс болды).
Тоғызыншы айдың жиырма жетінші күні
жоқтау жосынын жасадық.
Ғұрыптық кешенін, бәдізін, бітіктасын
мешін жылы жетінші айдың жиырма жетісінде
тұрғыздық.
Күлтегін өзі қырық артық жеті жасында болған-ды.
Тас кешенін, осынша бәдізшілерді Тұйғын
Елбетер әкелді.
Мұнша бітік бітіклеуші (жазу жазушысы)
Күлтегіннің аталығы Йолұқтегін бітікледім (жаздым).
Жиырма күн отырып бұл тасқа бұл белгіні бәрін
Йолұғтегін бітікледім ( жазып қашадым).
Жылар ұлдарыңыздан, тұйғындарыңыздан
игі де игі -дүр еттік,
ұшырып жеткіздік.
Тәңірі тірілерін қорғағанша !
кері жақтан ................еді
Інім Күлтегін өлді....................
істі күшті берген үшін
Түрік Білге қаған жоқтауына
інім Күлтегінге көзші(қараушы күзетші) отырғыз/дым/.....
Іненчү Апа Йарған Тархан атағын бердім/................?/
Күлтегін бітіктасының III – қапталындағы мәтіні
( III .1-15)
Тәңірiтек Тәңірiден болған
Түрiк Бiлге қаған
бұ шаққа отырдым,
сап сөзiмдi түгел есiтіңдер, иiліңдер !
кейінгі iнiшектерім, ұлым,
бiрiккен оқ-руым, халқым!
бергi (оң қол) шад апыт [2] бектер
арғы (сол қол) тархат [3] бұйрық бектер
Отыз …………………………
Тоғыз Оғыз бектерi халқы!
бұл сап сөзімді
игiлікпен есiт !
қатты тыңда !
ілгерi (алдыға) күн шығысқа
бергi (оң жақ ) күн ортасына (оңтүстікке қарай)
керi жаққа қарай күн батысына
арғы (сол қол ) жаққа қарай түн ортасына (солтүстікке)
cонда (осы) iшіндеіг халықтың бәрі
маған тобымен ерген, осынша халық!
бәрін көп еттiм,
осы сөздерімде қателік (аңқаулық) жоқ !
Түрiк қаған Өтүкен тауында
отырса, Елде мұң жоқ
Шығысқа Шаңтұң жазығына дейін жорық жасадым. Теңiзге сәл жетпедім.
Оңтүстікке Тоғыз Ерсенке дейін жорық жасадым.
Тибетке сәл жетпедім.
Батысқа Йенчү (Iнжу) өзендi
кешіп, Темiр Қақпаға дейін жорық жасадым.
Солтүстікке Жер Байырқұ жерiне
дейін жорық жасадым. Мұнша жерге дейін жорыттым.
Өтүкен тауында жақсы иесi жоқ екен
Ел тұтар жер Өтүкен тауы екен
бұ жерде отырып,
Қытай халқын да
жөнге келтірдім.
Алтын, күмiс, арақ, асыл затты шексiз
сонша беріп жатқан қытай халқының
сөзі сүйкімді
жібегі жұмсақ екен.
Сүйкімді сөзімен, жұмсақ жібегімен арбап
Алыстағы халықты сонша үйір етіп тартар екен.
Жақын қоныстанған соң ,
Аңқау адамды өзіне сонша үйір етеді екен.
Игi бiлiктi кiсiні, игi алып кiсiнi жолаттырмайды екен.
Бiр кiсiні жаңылдырып руына, халқына тіпті бесігіне дейін құртып жояды екен.
(Қытайдың ) сүйкiмдi сөзi, жұмсақ жібегіне арбалып , барлық Түрiк халқы өлдің!
Түрiк халық өлмес үшін
Оңтүстікте Шұғай тауы Түгелтен
жазығына қонайын десер
Түрiк халқын өлермендей етіп
Аңқау кiсiні сонша азғырар екен !
«Жырақ алыс болсаң жаман жібек берер,
Жақын болсаң жақсы жібек берер»
деп сонша азғырған екен.
Білік білмес кісі ол сөзге еріп, жақындап барып бәрі өлді.
ол жерге қарай барса
Түрік халық өлерсің
Өтүкен жерінде отырып
Олай-бұлай кенеліп жүрсең мұңын жоқ ғой!
Өтүкен тауында отырсаң
мәңгі Ел ұстап отырушы едің!
Түрік халқы , тоқ таза болыпсың!
аштық тоқтықты ойланбассың!
бір тойсаң аштықты ойланбассың!
соншалықтығын
үшін игі еткен
қағанның сөзін алмадың!
Жер-сай салаға кете бардың!
көп сонда арыдық , шаршадық!
сонда қалғаны Жер-сай салаға көп тұрып
өлі-жіті халге жеттің!
Тәнірі жарылқадығын үшін
өзім құтым бар үшін қаған (тағына) отырдым.
Қаған болып
Жоқ шығай халқты көп өзгерттім.
Шығай-кедей халықты бай қылдым
Қандай халықты ұлғайтып көбейттім.
Айтар бір ауыз бұл сап-сөзімде игі бар ғой!
Түрік бектер халық бұны естіңдер!
Түрік халқын жинап теріп,
Ел тұтсақ деп оны бұнда тасқа ұрдым .
Жаңылып өлерсің ! және
мұнда ұрдым
Қандай сөзім болса мәңгі тасқа ұрдым!
Содан көре біліңдер!
Түрік ендігі халқы, бектері !
Бұл шақта көруші бектер де
жаңылғандарыңмен мәңгі тасқа ұрдым!
Қытай қағаннан бәдізші келтірдім.
Бәдіздеттім.
Менің сөз саптауымды сыйдырды!
Қытай қағанның ішкі бәдізшіcі
келіп қатысты
Оларға ажарлы барық(кешен) жараттырдым
Ішіне сыртына ажарлы бәдіз ұрғыздым.
Тас тоқытдым, көңілдегі сап-сөзімді
/ол тасқа ұрғыздым .
Он оқ ұлыңа
ат аттарыңа дейін көріп біліңдер!.
Мәңгі тас тоқытдым
Бұл тұрақты жері жазық.
Батыр ер тұрақты жерінде болса екен деп,
Тұрақты жерде мәңгі тас тоқытдым.
бітікледім (жаздым) оны көріп сонша біліңдер!
ол тасқа /тоқытдым/
бұ бітік бітіклеуші (жазушы) аталығы Йолығте/гін/
Күлтегіннің алтынының күмісінің жібегінің
барлығының төр....................................мал қарасын
жоқтауым тұяғы (жылқысы) ............................
................................................................................
бұ...........................................................................
бегім тегін /йүгүрү?/
Тәңірі.................................................................
тас бітікледім Йоллығтегін........................
Тасбақа тұғырының бүйрігіндегі мәтін (IV.1-7)
Халық...........................
Бектер халық.......................
.................. Күлтегін бі................
.........................басдым.......................
...өзім.......................
..өлер........................................
Пікір қалдыру
Әмір02 Ақпан, 2019
Бұл бас мүсіні әйел адамдікі екені анық қой!!!!!!
Әмір02 Ақпан, 2019
Тарихшылар Күлтегін деп жүрген бейне, ол-Шыңғысханның шешесінің бейнесі, аты Марал(Киік), лақап аты Ұлы Ене !!!! Біздің тарихшыларға не болған, шындықты аяққа таптап мәңгүрт болған ба???
Қарапәле05 Наурыз, 2019
түрік бітіг жазуы қате жазылғаны бір басқа, мәтінің соң мен басы ауысып кеткен. Мұны сайтқа қоюға ұялмаған ба? Халықаралық ұйымға лайық емес.
Момун09 Қаңтар, 2020
Уйгурская письменность
Нұрлан28 Наурыз, 2021
Әлем тарихында теңдесі жоқ аса бағалы тарихи жәдігер. Біз Түркі тілдес халықтар осындай текті бабаларымыздың болғанын мақтан тұтуымыз керек. Қыраңы қалықтаған көгінде, Бөрісі ғана жорта алатын жерінде Күн нұрынан жаралған Ұлы Түркі-Қазақ баласын Көк Тәңірі жер бетіне жаратты!