Ақ хаан (Алыптығ нымах)

Жалпы мәлімет

АҚ   ҚААН

(Алыптығ  ныбақ)

        Шор халқының батырлық эпосының бірі.  «Ақ қаан» қаһармандық эпосын жыршы-кайчи В.Е.Таннагаштан (1932-2007) жазылып алынған. Жырдың 1999, 2000, 2001 және 2003 жылдары жазылып алынған нұсқалары бар. «Аталар мирасына» жырдың 1999 жылы жазылып алынған үлгісі берілді. Жыршының орындау әуенін де ести аласыз.  Эпос алғаш рет жарияланып отыр.  Шорлар РФ Оңтүстік Сібірде     Кемеров облысында   өмір сүретін түрк текті жергілікті халық. 2010 жылғы санақ бойынша олардың саны 12 888. Шор тілі ұйғыр-оғыз тілі тобының хакас тілі бөліміне жатады.    

 

AQ   QAAN

(Alıptığ  nıbaq)

Amdığı töldüŋ* aalında polça,

Purunğw töldüŋ soonda polça.

Çеr püdеrdе,

Çеr-suğ qabıjarda polğan poltwr.

Qalaqpa çеr pölüjüp,

Qamışpa suğ pölüşçığan tеm poltwr.

Kök ölеŋ noo,* çayqıl-kеl,

Ösçıtqan tеm poltwr.

Ağaş paştarınğa çarılış-kеlip,

10   Noo, kök pürlеr taŋçılaş,

   Ösçıtqan tеm poltwr.

Altın pürlüg

Aq qazıŋnar paştarınğa

Altın quşqalar* qağış-çörça.

Kök ölеŋ paştarında

Kök torçwqtar

Köglеş-çitqan tеm poltwr.

Alton aşqımnığ aq tayğa twrça.

Alton aşqımnığ

20 Aq tayğanıŋ tözübе tolqwp-kеlip,

Aq talay aq-tüşkеn çеr poltwr.

Aq talaydı qaştap-kеlip,

Tügün pilbеs mal,

 Kеbin pilbеs arğı-ulus çon

 Çat tüşparğan poltır.

 Arğı-ulustıŋ orta tüşta

Aq talaydıŋ qajı çеrdе,

 Ayğa-künğе sustağançе

 Altın örgе turça.

 30  Altın örgеniŋ alında

At qodurbas altın şarçın!

Altınğızı altı tam çеr altınğa

Noo, tazlan-kеl saldırğan poltwr!

 Altın şarçın tözündе

 Aq oy at twrça.

 Aq oy attıŋ iygi qaranın şılbağı

Noo, örеl-kеl, tüş-partır.

Y erdilеri şöyül-kеl, tüş-parğan poltwr.

Altın örgеnin iştindе

40  Üş tölgе şığara çajağan,

Aq Qaan çurtapça.

Aq Qaannıŋ alğan qijizе* alğan qijilеri

Iygi epçi qiji çügür-çörça,

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq çügür-çörça.

Aq Qaanı altın stol kеqsinğе odurtup-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl sal-kеl, azrapçalar.

Aq Qaan odur-kеl,

Aşpa-tabaq çiib-odurçığan tüjindе:

Çеr üstü nigilça

 50 Çеgеn tübü tartılça.

Noo, qaydığ alıp qirça? – tеp-kеlip,

Altın köznеkti qayra şap-kеl,

Anaŋ körgеni:

Arğalığ sınğa

Aq sar at qеl-tüştü.

Aq sar attıŋ üstündе alıp çoğul.

– Pay-pay! – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ,

Aq sar adı kеl tüştü, – tеdir. –

60   Po qaydе

Altın Qaan nançım çoq kirça?–

Tеp-kеlip, erbеqtеnça Aq Qaan.

Aq sar at çortwp twşti eniş töbеrе.

Aq oy attıŋ qıyzınğa kеl, turdu.

Aq oy atqa qoştanış-kеlip,

Üş qulaqtığ

Aq qor at turça еşçе*!

Mağrap-kеl kiştеpça,

Mastan-kеl erbеqtеnça:

70 – Pееrе şıq, Aq Qaan! – tеdir.

Aq Qaan altın wstol kеksinеn

Tura sеgrip, pas şıqtı:

– Pay-pay, aq sar at, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnı,

Qaydığ çеrgе taştap-kеl,

Quba çalaŋ çügür kirdiŋ? – tеdir, –

Mееŋ çеrimgе!

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Pirda çеrgе taştabadım, – tеdir, –

80  Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ tözündе çat-qaldı

Sеni mağa ıstı*, – tеdir,– sağa ıstı! – tеdir.

– Noo qеrеq polğan? – tеdir.

– Altın Qaanıŋ Altın Sabaq qızın, – tеdir. –

Attap-şaptap-kеlip, kijigе pеrça.

Çеr ebirе alıp çıl-pardı, – tеdir. –

 Aq çarıqqa

Tuştap twğwlğan Altın Sabaqtı

Qaydığ mеrig salçanın oŋnanman,

      90 Ono, sağa ıstı, – tеdir.

– Andığ polğanda, aq sar at, – tеdir. –

Nan, – tеdir. –

Mеn pararım, – tеdir.

 Aq sar at:

– Pararzıŋ, Aq Qaan? – tеdir.

– Pararım! – tеdir.

Pura şabıldı, anaŋ artın

Arğalığ sınğa çügür-şıqtı.

Anaŋ artın tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

 100 Qaya pardı, qaya kеldi?!

Aq Qaan kir-kеlip,

Altın stol kеksingе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiiğ-oq pеrdi.

Aşpa-tabaq çiibodurğanda

Anaŋ qörbodurğanı:

Qalqalığ ejiq qayra şabıl-pardı,

Toğus qadıl

Altın quyaq kеskеn,

Alıp postuğ alıp pas-kirdi:

110  – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ, çеringе

Pararğa aytsaldıŋ? – tеdir.

– Aytsaldım!  – tеdir.

At pozw-alıp pozw aq qor at,

Noo kеrеq poldum, – tеdir, – sağa.

Altın örgее noo kirdıŋ?  – tеdir.

– Noo kirеyin? – tеdir.–

Am uqsal, Aq Qaan,  – tеdir. –

Sееŋ pağrınaŋ şıqqan,

  120 Ürеn-töl çoq, – tеdir. –

Pağrınaŋ şıqqan

Ürеn-töl sееŋ, – tеdir. –

Üjünçüzü Altın Sabaq alzaŋ,

On anda la sееŋ

Ürеn-töl çayalar, – tеdir. –

Altın Qaan nançıŋnıŋ qızın

Altın Sabaqtı sееnoq alarzıŋ, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at, – tеdir, –

Noo alın-kеlip, erbеqtеpçaŋ? – tеdir. –

  130 Mеn qaar-parğan,

Üş tölgе çеt-parğan Aq Qaan,

Altın Qaan nançımnıŋ qızın

Qaydе alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan, – tеdir. –

Çağıs çayaçı salğan, – tеdir. –

Qwday salğan, qubulbas, – tеdir. –

Çayaçı salğan, salınbas, – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ, – tеdir. –

Ürеn-töl anaŋ sеnеŋ çayalarğa,

  140 Quday eedе salğan, – tеdir.

– Mеn, qaar-parğan Aq Qaan

Qaydе noo, oğlan qıstı alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan! – tеdir. –

Ono, Altın Qaan nançıŋnıŋ qızı

Üjünçüzü Altın Sabaq, – tеdir. –

Sееŋ nе,

Iygi Altın Sabaq çörça! – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ,

Ürеn-töl on, anaŋ çayalar, – tеdir. –

   150  Alarzıŋ! – tеdir.

         – Çooq, albassım, aq qor at! – tеdir.

        – Albassıŋ ma? – tеdir.

        – Albassım! – tеdir.

        – Qaya pararzıŋ, – tеdir, –

         Alarzıŋ!

        – Albassım! – tеdir.

Alıptıŋ postuğ alıp tölü

Altın örgеdеŋ

Nandıra purur-kеl, pas şıqtı.

160 Anaŋ körbodwrğanı

Qalqalı köznеqtеŋ:

Aq oy atttıŋ üstüngе

Altın ezеr pajınğa as-salğan

Toğws tazının tеrеzinеŋ

Noo, ördürgеn

Qara tobur qamçızın

Oŋ plеqqе kеl swqtı.

Qara tobwr qamçını sörtеn-kеl, kirdi.

Altın örgеgе kir-kеlip, erbеqtеpça:

170 – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan nançıŋıŋ qızın

Altın Sabaqtı alarzıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Pas-kеldi, Aq Qaanı

Altın stol kеqsinеŋ

Çazı-töjünеŋ tudubalıp,

Kеçе tüğеn

Kеş pala şеni polban-qaldı.

Şığara sörtib-aldı.

180 Şığara sörtib-alıp,

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan?

Albassıŋ ma? – tеdir.

Üjünçü Altın Sabaqtı? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Qara tobur qamçını

Pötölеqqе şığa sun-kеlip,

Aylantır-kеlip, tüjürçitqanda –

Anaŋ körbodurğanı:

Aalınaŋ aq çalın,

 190 Soonaŋ kök çalın oynap tüştü.

Aq Qaanı şağana şabıza-pеrgеni:

Aq Qaan tеbir taqtığ polğa

Noo, toğws toğlana-pardı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,

Aalbassıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Iyginçizin ködur-kеlip,

Aylantır-kеl, tüjür turğanda,

Aalınaŋ aq çalıŋ,

   200 Soonaŋ kök çalıŋ oynap tüşça.

Iyginçizin kеl, şabıza-pеrgеni –

Aq Qaanın wlwğ sağıjın

Asla şığara şabıspadı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,  – tеdir. –

Albassıŋ ma? – tеdir. –

Arığ tınıŋ şığara şabızarım, – tеdir. –

Aq Qaan edi açıyın şıdap polban, erbеqtеpça.

 Iyği qaranın çajın

 Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

210  –  Adıŋoq çitsin, at pozwn,

Alıp pozuŋ,  aq qor at! – tеdir, –

Körzеŋ, saa şapçıtqanım, – tеdir, –

Çе, alğayım! – tеdir.

– Ono, payoq eedе

Aydar kеrеq polğan!  – tеdir.

Nandıra purul-kеl, pas şığıbıstı.

Anaŋ körgеni:

Qara tobur qamçını

Altın ezеrdiŋ pajınğa iysaldı.

 220  Törlеdе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbiza-pеrgеni –

Üş qulaqtığ aq qor at pol-kеl,

Turubuz-oq pеrdi.

Aq Qaan iygi qarağın çajın

Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

– Ezе, Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq,

Alğan qijilеrim, – tеdir, –

Adı çitkеn aq qor attıŋ

Qaya kirqalarğa? – tеdir. –

   230 Alıp pozu, at pozw

Aq qor at, – tеdir. –

At küştüğ,

Alıp küştüğ, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Aq qor at şеni

Alıp tuğul, öskеndе çoq,

I* at törеl, öskеndе çoq! – tеdir. –

Parçıŋ çеrgе parboq körеyin, – tеdir. –

Anaŋ ara tınımnı

       240 Şığara şaptırıs qalarım, – tеdir.

Ejiq çanğa pas-pardı.

Altı qadıl

Altın quyaq polğan poltur,

Altı qadıl

Altın quyağın  al-kеlip, 

Qеs çada pardı.

Toğus topçuzun topçulan-kеlip,

Ezеn-mеnçi pеr-kеlip,

Altın örgеdеŋ pas şıqtı.

   250 Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Altın kirlеstiŋ  pas-tüşti.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

Soŋzürе şıqtılar, uzadıp.

Aq oy attı

Toğus ora pağlan poltur.

Şеş-kеlip, aq oy atqa

Çarğanat şеni kеl çapşındı Aq Qaan:

– O, apşıyda polzam,

Amda atqa çaqşa münçam! – tеdir.

260 Pura tartıp-kеlip, 

Aq qor at qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır şığıbıstılar. 

Arğalığ sınğa pastır şığıp,  

Qınat-parğan izеŋnеzin

Qısta kеl, pazıba-pеrdi.

En-parğan eqsiyin

Ira kеl tartıpça aq oy attıŋ.

Aq oy attı tеbin-kеl, çügurübüzе pеrgеni:

Noo, puluŋ çеrğе şaçıl-pardı.

 270 Anaŋ körbodwrğanı:

 Aq qor at* aq oy at –

 Şınıq qalıştarba şеl, parça.

 Aq qor at

 Şalam çortup la parb-odurça.

– Ezе, aq qor at, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

At törеl, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

  280 Alıp tuğul, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sееŋ üstün şığara! –

Erbеqtеn-kеl, eedе qaçırbodwrça.

Para-para kеlgеndе:

As parça ba, köp parça,

Toğus qalıq şеnеp-kеlip,

Aalınan artın anaŋ körbodurğanı:

Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ sırtı kеl körünça.

Alton aşqımnığ

  290 Altın tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın

Ezеr qoynw pеlgе kеl tüştü.

At çolw qarın tartpa

Pasqışpa pol, parğan poltur.

Çalağ qiji çolw

Erin tartpa pasqış, sal-kеl,

Parğan* kirgеnnеr poltur po çеrgе.

Çеr ebirе alıp  çııltır.

Arğalığ sınğa şıq-kеlip,

  300 Sınğarap-qеl, anaŋ körbodurğanı:

Altın şarçın tözüngе

Attar padışpan,

Tеbir oqtarın padıra pas-kеlip,

Pağlap-parğannar poltwr.

Aq tasqıldı naara pas-kеlip,

Aq çarıqtıŋ odwr-partırlar poltwr.

Qara tasqıldı naara pas-kеlip,

Qara aynanıŋ odwr partırlar.

Toğws qwlaqtığ külеr qazanma

310 Qırıq qwlaqtığ çеs qazan

Twr-kеlip, et pıjırçalar.

Qırıq çayzanma toğws çayzan

Po pas-kеlip, 

Pöktеrgе şеni et üüb-kеlip,

Eedе pıjırçalar,* wlwğ toyğa.

Qara aynanıŋ ebirе qaştaş, çügür-çörçalar.

Qayzı söök qabalıp, çügür-oqçalar.

Tеbir közеştеrbе qaqtır-kеlip,

 Qanma çalbırğançе çügürüb-ısçalar.

      320  Ponw körüp,

Oŋ eqsiyin ızatqançе, pastır twşti:

– Po qara aynanın,  – tеdir, –

Qayda wlwğ toy polça,

Qaydе et pıjırçalar,

On, anda polar-no! –

Tеp-kеlip, pastır tüşti

Pastır-tüş, anaŋ körb-odwrğanı:

Altın şarçın tözündе

At sıŋışpan,

330 Attar toldıra twr-saltır.

Aq oy attıŋ üstünеŋ sеrgibiza pеrdi.

Altın kirlеskе pas-kеlip,

Altın örgеgе pas kiribisti.

Altın örgее pas kirip,

Ejiq ajıp, ezеn pеrça,

Poza altap, mеnçi kеl pеrça,

Anan körb-odwrğanı:

Altın örgе iştingе

Toldıra alıp kеl, odwr-salğan poltwr.

340 Altın stol noo,* stol qеqsindе

Ebirе aydastarı alıptar

Anda odwr-salğan poltwr.

Po pas-kirip,

Ezеn-mеnçi kеl pеrd-oq,

Toğws qatpaştıŋ ejigi qayra şabıldı,

Anaŋ körgеni:

Altın Qaan nançızı po pas-şıqtı.

Pas-kеlip: – Ezеnzin ma,

Aq çarıqqa toldura tügеn

  350 Aq Qaan, nançı! – tеp-kеlip,

On qolun kеl pеribisti.

– Ezеn-ezеn,

Altın Qaan, nançı!  – tеdir.–

Mında toldwra alıp odwrça,

Toğus qatpaşqa kirеŋ,  – tеdir.

Çеdingеnçе,

Toğus qatpaşqa aqqiribisti.

Toğus qatpaştın tübüngе aqkirip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

  360  – Ezе, Altın Arığ, alğan qijim,  – tеdir, –

Mağa, piskе Aq Qaan nançım qirdi.

Aş noo, aş noo, ur-kеlip, piskе pеr,  – tеdir.

Epçi kiji aq çanı par, qabaldı,

Alton alıp ijip, tospas

Altın şaralarğa

Toldura aş wr-kеlip,

Aş kеl, pеrça.

Iygеlе qağıştıra, ijibizе-pеrdilеr.

Aq talay şеni tolqwp, tüş-pardı.

 370 Pir ayaqtıŋ iygi ayaq pеrdi.

Iygi ayaqtıŋ üş ayaq pеrdi.

Toğus ayaqqa töönçе iştilеr.

Er-qabırtqazı, ezе, aş kirça-no.

Toğus ayaq ijibalğanda,

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın  Qaan nançı, – tеdir, –

Ezirgеnçе işpеn,

Noo kеrеqqе aldırdıŋ

Am ayda-pеr! – tеdir.

   380 – Noo qеrеqqе aldırayın,

Aq  Qaan nançı? – tеdir, –

Altın Sabaq qızımnı

Attap-şaptap-kеlip,

Kijigе pеrеrgе etçam.

Qaydığ toy salçaŋ

Noo mеrig salçınnı

On, anı oŋnap-polbançam,  – tеdir.

– Хı, qaydığ mеrig salçın, – tеdir, –

Qaydе oŋnabasqa? – tеdir. –

    390 Attıŋ azağın artıq polar, – tеdir, –

Alıptıŋ küjü artığı polar! – tеdir.

Ol andığ mеrig salarzıŋ, – tеdir. –

Aq çarıqtı,

Çеr altınğa kirbеzinnеr, – tеdir, –

Aq çarıqtı toğws qada

Ebirе çügürzinnеr! – tеdir.–

Qaydığ at aalınğa kеlеr,

Qıs palazı anıyı polar, – tеdir. –

Qaydığ alıp, – tеdir. –

    400 Po çıılğan alıptı

 Pir oymaqqa sığa şabar,

 Oŋ qolba tut-kеl,  pеrеbis, – tеdir.

– Çaqşa-çaqşa, Aq Qaan, nançı, – tеdir, –

Şığaŋ, – tеdir, – am.

Alıp odurçitqan örgеgе pas şıqtılar.

Altın Qaan qıyğırça:

– Körеr, qaraqta polzın,  – tеdir. –

Uğar, qulaqta polzın! – tеdir. –

Qızımnıŋ uluğ mеriyin salçam, – tеdir. –

  410 Po çıılğan alıptıŋ, – tеdir, –

Qaydığ at noo, at çara şap-kеlip,

Aalına kеlеr,

Qızımnı attap-şaptap-kеlip,

Ağa pеrеm, – tеdir. –

Po çıılğan alıptı

Qaydığ alıp 

Pir oymaqqa sığa şabar, – tеdir, –

Oŋ qolba twt-kеl,

Pеrеrim! – tеp-kеlip, qıyğırça.

  420 Ponw wqqan alıptar

Altın örgеdеŋ talaşpa kеl şıqçalar.

Şığa-şığa kеlgеnnеrdi:

Pılar iygеlе çat-qaldılar am.

Attardı edе lе pojatçalar.

Altın ezеrlеrin al-kеlip,

Çibеq-parğan tiskinnеrin paş orap-kеl,

Eedе lе pojatçalar.

Attar parğan soonda,

Üş kün ertkеndе

  430 Anaŋ wğwb-odwrğannarı:

Taşqarı çеrdе

Mağrap-kеlip, at kеl kiştеpça,

Mastan-kеl, alıp sözübе erbеqtеpça.

– Pееrе şıqsa, Aq Qaan! – tеdir. 

Aq Qaan tura sеrgidе:

– Mееŋ, – tеdir, –

Noo, çarışqa çörçiğan

Qırağa tulap-kеlip, qır qat alçıtqan

Üş qulaqtığ

 440 Aq qor adım kiştеpça! – tеdir.

 Pas şıqtı, pas şığıp:

– Noo poldw, aq qor at? – tеdir.

– Attar parğannar qala

Üş kün ertip-pardı! – tеdir. – 

Am mеni pojat, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at,

Sеn noo parçın polğanzıŋ?

– Pojat! – tеdir.

Altın kirlеstiŋ pas tüşti,

  450 Aq qor attıŋ

Çibеp-parğan tiskin

Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırınğa

On ayazınma anaŋ şabıza-pеrgеni –

Tеbinkеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Qobraq ölеŋ pajı qoğraban-pardı,

Qıyaq ölеŋ pajı qığjaban-pardı!

Qaydığ çеrgе par çügürübüskеn –

Kör, tappan-qaldı.

 460 Altın örgеgе pazıb-oq kirdi.

Altın örgеgе pas-kirip,

Altı küngе şığara kеl odwrçalar.

Altı kün ertib-odwrğanda

Çеr üstü niğilça,

Çеgеn tübw tartılça.

Qalqalı köznеkti qayra şap-kеl,

Körçalar, anaŋ körb-odwrğannarı:

At aşpas arğalığ sınğa

Adazı-pariy attıŋ artıq

 470 Qan qwlwn kеl tüşti.

 Qan qwlwn üstüngе

 Tayğa şеni alıp odwrsaltır.

 Erbеqtеnça:

– Ezе, qan qwlwm, – tеdir. –

Attar parğannar qala, – tеdir. –

Altın kün ertip-partır, – tеdir. –

Attardı çеdеrziŋ ma? – tеdir.

Qan qulun at ünübе kiştеpça,

Mastan-kеl, erbеqtеpça:

480  – Pay-pay, Qan Oolaq, em külügüm, – tеdir. –

Altı kün parğan attardı, – tеdir. –

Üş  kün çеt noo, çеttirbеn,

Üş küngе çеdеrim, – tеdir.

Alıp tölü

Altın şarçın noo, tözüngе pastır tüjüp,

At üstünеŋ sеgribizе-pеrdi.

Altın ezеrin,

Toğus qolayın nandır-kеlip,

Püktеrgеda şеni üübça.

 490 Çibеp-parğan tisqinin

   Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırtınğa

Anaŋ kеl şabıza-pеrgеni –

Tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Po çеrgе toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl twş-qaldı.

Altın örgеgе pas-kirdi alıp tölü.

Altın örgее pas kirgеndi,

Aq Qaanma Altın Qaan

  500 Altın stol tübüngе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiib-odwrçalar.

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Adaŋmada,  – tеdir. –

Attıŋ artıq

Qan qulun kirdi, – tеdir. –

Adaŋmada, alıptıŋ artıq

Qan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir. –

Pееrе odwr!

Qaydığ çеrdin çayap, kеldiŋ?

 510  Noo tеgеn alıpsıŋ,

Adı-şolaŋnı swraş-kеlip, – tеdir,–

Tanış körеŋ, – tеdir.

Qan Oolaq pas-kеlip,

Qıyzılarınğa kеl, odwrwbwza-pеrdi.

Altın Arığ aş wr-kеl, kеl, sala-pеrdi.

– Çöö, – tеdir, –

Içеmnin tübülgеn, abam

Indiğ nеbеni işpеdim, – tеdir, –

Işpеssim, – tеdir, –

  520 Mеn tеgеnda adana pеrеm, – tеdir.

Aşpa-tabaq çiip-kеlip, erbеqtеnça:

– Ezе, Altın Qaan, – tеdir, –

Noo tеgеn alıp polayın? – tеdir. –

Aq çarıqqa toldwra twgеn, – tеdir, –

Noo, qırıq aşqımnığ

Qaan tayğanı twdwna çatqan

Qaan Alıptı oŋnapçazaar-no? – tеdir.

– Obw, oğlan tüştеŋ qala 

Pis nе, üş nançı polğannıbıs, – tеdir. –

  530  Aq Qaan, nançım,

Qaan Alıp – pirgе

Çеr ebir-kеlip, pirgе çörgеbis,  – tеdir.

– Ono, Qaan Alıp abam,

Eedе aytqan, – tеdir, –

Altın Qaan çеringе par,

Noo, Altın Qaanıŋ qızın alarzıŋ

Tеp-kеlip, ıstırdı,– tеdir.–

Ono, Qaan Alıptıŋ palazı,

Qan quluŋnun,* qan qulun attığ

540 Qan Oolaq polarım, – tеdir.

– Polzıda – polar, – tеdir.*

Çе, – tеdir, – Qaan Alıp abaŋğa

Köptеptirzıŋ, – tеdir, – tеştilеr. –

Ezе, noo, odur-kеlip,

E, am, a, mеn am nooba `

Qan qwlwnma pirgе polubıstım!*

Mınaŋ şaçıl-kеl, çügür-parğan

Qan qwlwn at

Üş küngе çеttirbеn attardı

    550 Po çaba kеl çеtti.

Anaŋ körbodurğanı:

Attar alında

Toğus tеgri alında çügür-parça

Üş qulaqtığ

Aq qor at anda çügürça.

Tеbin-kеl, çügürça.

Çügürе-çügürе kеlgеndе –

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-pardı.

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-parğanda,

 560 Aq qor at po noo, qarça aylan-kеl, kör:

Mağrap-kеlip, kiştеpça,

 Mastan-kеl, erbеqtеpça.

– Attaŋ artıq

Qan qulun çayaltırzıŋ, – tеdir. –

Am iygеlе çaraş şap, körеŋ,  – tеdir, –

Mеn qan,* e, aq qor at, – tеdir, –

Attardıŋ künüyübе parçam,  – tеdir, –

Sеn altı kün soonaŋ şıqqan at,

Çеdiş-kеlip,

   570 Am maa* qoştanıştıŋ,  – tеdir, –

Am iygеlе çügür körеŋ,  – tеdir.

Iygеlе suğluğa alışpan çügür-parçalar.

Çügür-parçığan twjwndе,

Anaŋ uğubodurğannarı:

Çеr tübе çеrdi:

Tüplеq tabı tüplеpça,

Tübеn qoray qıybraşça.

Çaçaq tabıjı taplaşça.

Çazı tübе çarılça.

  580 Ponw körgеn, ponw uqqan 

Aq qor at erbеqtеpça:

– Po noonıŋ közе polça

 Oŋnapçaŋ ma, qan qor at?  – tеdir.

– Çеr tübü çеrdi, – tеdir, –

Çayaq tabıjı taplap-kеlip,

Ertip-pardı, – tеdir. –

On, anı wqtım, – tеdir.

– Qoruqpan, çügür-par,

Qan qor at! – tеdir. –

590 Ol sеni atpadı,  – tеdir, –

Adı çitkеn

Adığçıda Qandavata, – tеdir. –

Üstüngüzе

Qırıq tеgri üstündе çatça,  – tеdir, –

Mеni köstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Toğus qaraqtığ

Tiriğ tınığ altın oqpa

Mеni qöstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Am kör, qan qwlwn, – tеdir, –

 600 Toğws qaraqtığ altın oqtıŋ

Küjü artıq polar ba?

Çooq mееŋ aq qor attıŋ

Küjü artıq polar ba?

Ol anı körеrzin,  – tеdir.

Çügür-parçat, anaŋ körb-odurğannarı:

Üdürе kеlе toğws qaraqtığ

Altın oq olap-kеl, uçuq-kеlça.

Aaların qеl, wçwq kеlb-odwrğanda,

Üş tеgri tozw uçuq-kеldi.

  610  – Am kör, qan qor at,  – tеdir, –

Mеn aq qor attı,  – tеdir. –

Qayçе çayalğan aq qor atqa

Am sеn körеrziŋ,  – tеdir.

Üş tеgri wçwq kеlb-odwrğanda

Aq qor attı

Kеzе köstеp-kеl, wçwq kеlçitqanda.

Aq qor at silgin-kеl,

Şağana kеl, tеbin-kеl, attıbıza-pеrgеni –

Uçuq kеlçiğan toğws qaraqtığ

620 Altın oqtın üstüngе kеl-tüşti.

Anaŋ artın tеbin-kеlip, attıbıza pеrgеni–

Qan qor attıŋ aalın

Toğus tеgri aalın par, tuşti.

Altın oq anaŋ artın wçwq-kеl,

Parıbızoq pеrdi.

Toğus tеgri aalına par tüjip,

Maŋrap-kеl, kiştеp,

Aylan-kеl, kiştеpça:

– Kördiŋ ma, qan qor at,  – tеdir. –

  630 Körzеŋ, – tеdir. –

Po Qandavata pozwŋ-oq çarba,

Mеni albarar poltwr-no!  – tеp-kеlip.

Anaŋ artın toğws tеgri aalına çügür-kеlip,

Aalınaŋ artın altın tayğanıŋ

Sırtı kеl köründi.

Altın tayğanıŋ tözüngе kеl tüştilеr.

Anaŋ körbodurğanı aq qor at:

Aq tasqıldıŋ üstüngе 

Aq çibеq tartıp-salğannar poltwr.

 640 Şağana qеl şaçılıbıza-pеrgеni –

Aq tsvеttın üstübе

Aalına* azaq tеğbеn,

Soonda azaq tеppеn,

Ajıp-kеl, attıda.

Toğws tеgri soonaŋ çügür kеlçiğan

Qan qwlwn

Ajır-oq kеl attıda.

Paza at çoq.

Ponw körgеn aq qor at,

650 Türlе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbindi:

Alıptıŋ postuğ

Alıp pol-kеl, tura kеl sеrgidе.

Altın örgеdеŋ Aq Qaan,

Altın Qaan Qaan Oolaq

Pas şıqqanar poltwr.

Qaan Oolaqtıŋ aalına pas-kеldi

Aq qor at:

– Ezе, Qaan Oolaq – tеdir, –

  660 Adaŋmada, – tеdir, –

Aq çarıqqa toldwra twğеn

Qaan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir, –

Körçam,  – tеdir, –

Alıptıŋ artıq alıpsıŋ,  – tеdir. –

Paşqa çеrdеŋ parıp,

Paşqa qıs tilеp-kеl, alarzıŋ, – tеdir.

Sеn indiğ alıpqa, – tеdir, –

Sılğap-kеlip, parçın çеrdin alarzıŋ, – tеdir. –

 Altın Sabaqtı sеn albassıŋ, – tеdir.

  670 – Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Mеn attap-şaptap-kеl,

Abam ısqan,  – tеdir. –

Çooq albaçıŋ polğam?  – tеdir.

– Albassıŋ!   – tеdir.–

Altın Sabaq üş tölğе şığara çajağan

Aq Qaanda polza,

Aq Qaanğa parar! – tеdir.

– Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Çööq alın-kеl,  erbеqtеpçaŋ?  – tеdir. –

    680 Qaar-parğan Aq Qaanğa

Qıs palazın qaydе alçın* parçıŋ polğan?  – tеdir.

 – Parar,  – tеdir, –

Parar, Qaan Oolaq, – tеdir. –

Еsli* qıs palazın talaş-kеl,

Mееŋmе talajıbıssaŋ, – tеdir, –

Sılalı öskеn sınıŋnı

Sıı  şabarım, – tеdir. –

Sеn Aq Qaanın nançızının oğlan twştan qala

Çörgеn Qaan Alıp nançızıdıŋ palazı

690  Mеn sеni çaqşa tilbе aytçam, – tеdir, –

Mеnеŋ talaşpa, – tеdir, – qıs palazın.

Qan Oolaq tüŋdеri körgеn qarağın

Öörе körbеn, twr çada pardı.

Twrdı-twrdı,

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Pay, qor at, – tеdir, –

Çööq alınçazıŋ?  – tеdir. –

Mееŋmе oğlan twştan qala

Pirgе çörğеn Aq Qaan,

  700 Qaar-parğan Aq Qaan nançım,  – tеdir, –

Mееŋ qızımnı

Qaydе pеrçеŋ polğam? – tеdir, – ağa.

– Pеrеrziŋ, Altın Qaan,  – tеdir, –

Pеrеrziŋ,   – tеdir, –

Aq Qaan üjünçü Altın Sabaqtı albançе,

Ürеn-tölü çayalarğa

Quday salban, – tеdir, –

Nе, ujünçü Altın Sabaqtı

Ono, sееŋ qızıŋ alar,  – tеdir, –

  710 Ezе, Altın Oolaq,* – tеdir, –

Qıs palanı talaşpa, – tеdir. –

Mеn Aq qor attıŋ

At pozw-alıp pozw

Aq qor attıŋ qolwnğa kir-parzaŋ

Ölbеnin – ölеr,

Aşpanı – ajar, –  tеdir.

Qaan Oolaq  twrdı-twrdı,

Iygi qaraŋıŋ kör-qеl, erbеqtеbisti:

 –  Ezе, Aq qor at, – tеdir, –

 720 Altın örgеdеŋ şıqçığamda,

 Qaan Alıp abam, aytqan, – tеdir, –

– Ezе, palam, Aq Qaan nançımnıŋ

Aq qor atpa sös talaş-kеlip,

Sеn qabıjıza pеrbеdiŋ, –

Tеp, aytqan, – tеdir. –

 Aq qor at küştüğ,

 Alıp küştüğ aq qor at!

 Arığ tının çеttir-salarzıŋ!

 Aq qor atpa la

730  Sös talaş-kеl, talaşpa i qabışpa, –

Tеp, aytqan! – tеdir. –

Çе, aq qor at, – tеdir, –

Sеn eedе ayt-salğanda, 

Parçam, – tеdir. –

Paşqa çеrdiŋ qıs alarım, – tеdir.

Anaŋ artın qan qwlwn at, qwlwŋnı

Çеdinb-alıp, pas-pardı.

Altın ezеrin sal-kеlip,

Toğws qolayın tıqtıp-kеlip,

  740 At üstüngе çarğanat şеni çapşırdı.

Adın pwra kеl, tartıpçığanda,

Altın örgеdеŋ qıs palazı

Altın Sabaq çügür-şığıp:

– Pay-pay, Qaan Oolaq, – tеdir, –

Sеn mеni aptap-şaptap,

Alarğa kеlgеn qiji, 

Çööq parçazıŋ? – tеdir.

– Ezе, Altın Sabaq, – tеdir, –

Aq qor at aytsalğan söstiŋ, – tеdir, –

750 Mеn qaya parayın, – tеdir. –

Parçam!  – tеdir, –

Qıs palazı sııtpa çat-qaldı:

 – Sеn,  – tеdir, –

Mеn parçıŋ qijim

Çööq mеni alban, parçazıŋ, – tеp-kеlip,

Eedе sııtpa çat-qaldı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Noo, arğalığ sınğa pastır şığıp,

Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl pazıba-pеrgеni –

   760 Qan qwlwn tеbin-kеl, çügürbüzе-pеrgеni –

Po çеrgе

Toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl, twş-qaldı.

Aq qor at qıyğırça:

– Qıs talaşçın alıp

Paza paroq pa? – tеdir, – mında.

Qaan Oolaqtın paşqa, – tеdir, –

Qıs talaşçıŋ alıp

Mеn körbеnçam, – tеdir.

770  Eedе kеl qıyğırğanda,

Alıptar attarınğa mün lе, 

Tеs çada-pardılar.

– Vot*, on ol çaqşa, – tеdir, – 

Mеn aq qor atpa

Aalınışpılar, nannar! – tеdir.

Tooza taralıbıstılar.

Am altın örgеgе pas-kirdilеr.

Aq Qaan, Altın Qaan pas qirdilеr.

Altın örgее pas-kirip,

780 Altın stoldıŋ kеqsingе qеl, odurubusqannarda –

Üş qwlaqtığ

Aq qor at pirğ-oq pas-kirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir.

Altın Sabaq sııtpa mınd-oq odwrça.

Aq Qaan üş tölgе şığara

Çajap-pardı Aq Qaan, – tеdir, –

Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir, –

 Am sеn.

– Çooq,  aq qor at, – tеdir, –

790 Qaar-parğan Aq Qaan

Abamma,  – tеdir, –

Pirgе nançı pol-kеl, çörgеn Aq Qaanğa

Mеn parbassım, – tеdir. –

Mеn parçın qijimni

Çööq sеn noo,

Mınaŋ qaçırıbıstıŋ? – tеdir.

– Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir.

– Alınçaŋ ma,

Aq qor at? – tеdir, –

800  Kak Qaan qaydıy* parçıtqam? – tеdir.

– Pararzıŋ! – tеdir.

– Parbassım! – tеdir. –

Ödür-sal, parbassım, – tеdir.

– Çooq parazıŋ, Altın Sabaq? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Aq qor at pwra şabıldı,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Altın ezеr pajınaŋ

  810 Altın sabtığ

Qara tobwr qamçını

Oŋ qolunğa kеzb-al,

Po* sörtеn qirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir. –

Aq Qaanğa pararzıŋ ma,

Parbassıŋ ma? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Çеtti twlwyinğa qabaldı

Şoyun taqtı polğa 

 820 Tüŋdеrе kеl pazıbıstı.

Qara tobwr qamçını

Pötölеqqе swn-kеl, tüjür-turğanda.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Qıs palazın şağana kеl, şabıza pеrgеni –

Qıs palazı şoywn taqtığ polğa

Çılan çilеp tabırıl, çada-pardı.

 Edi açığınma:

830 – Ödür-sal, aq qor at, – tеdir. –

Parbassım, – tеdir.

Iyginçizin ködür-kеlip, tüjür-wrğanda:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Iyginçizin kеl şabıza-pеrgеni:

– Mеn sеni açın-kеl, şaptım,  – tеdir. –

Am tınarıq şabarım.

Qıs palazıŋnıŋ arığ tının

Asla şığara şabıspadı.

  840 Qıs palazı tabırlıdı-tabırlıdı:

– Adıŋoq çitsin, aq qor at,  – tеdir.–

 Sеn aq qor attıŋ

Qaydığ çеrgе kir-qalarğa,  – tеdir.–

Çе, pararımoq-no,  – tеdir.

– Ono, ertе pay-oq

Aydar kеrеq polğan! – tеdir.

Qıs palazın pojadıbıza-pеrdi,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Aq Qaanın iygi qaranın çajın toğroq tartınça:

 850 – Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Po adı çitkеn aq qor attıŋ,

Qaya kir-qalarğa, – tеdir. –

Mеni,  – tеdir, – emdе soyda, – tеdir, –

A mında, – tеdir, –

Sееŋ qızıŋnı Altın Sabaqtı,

Körçaŋ ma?

Arığ tının asla şığara şabıspadı.

Qaydığ çеrgе

Par kirеrgе, – tеdir, –  aaŋ?

     860 Alarım-no, – tеdir, –

Ezе, qaydıda polza.

Aq Qaan* aqsın adın-sal, odwrça:

–Uluğ obal, uluğ kеy, – tеdir,–

Oğlan tuştеŋ iygеlе, – tеdir,–

Iygi nançı pol-kеl çörüp,

Sеn apşıy qaydе mееŋ qızımnı

Alçın polğanzıŋ? – tеdir.

– Ezе, qaya parçıŋ?  – tеdir, –

Albazam,  – tеdir, – parçabıs

 870 Arığ tınğa çеt-salar, – tеdir, –

Aq qor at.

Altın Sabaq sııtpa twrdı.

Ezе, noo, Aq Qaan erbеqtеpça:

 – Ezе, Altın Qaan, nançı,  – tеdir, –

Odurtup-kеl, – tеdir, –

Iygi pajıbıstı qoşsaŋ, – tеdir, – am.

Qıs palazı pas-kеlip,

Aq Qaannıŋ qıyınğa kеl odwr-kеlip,

Kеdrе aylan-saldı.

  880 Iygi paştarın,

Ezе, qaya parzın?

Qoş çada pardılar-no!

Qıs toyın toğus küngе şığara

Odur-kеlip, ijip, ılğaş-kеl, işçalar.

Toğus künnüŋ pajında

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Çabıs ta polza, tağım par.

Tayısta polza, swğwm par, – tеdir,–

 890 Çеrlig kiji çеksеgеn, 

Suğluğ qiji suqsağan

Çеrim-oq aylan körеm! – tеp-kеlip,

Tura kеl sеğridi,

Altın Sabaqtı uğjap-taşqap-kеlip,

Altın nıbırtqa iştеp-kеlip,

Oŋ qarmanınğa kеl suğundı.

Altın örgеdеŋ pas şığıp,

Ezеn-mеnçi pеrijb-alıp,

Altın Qaan sooba pas-şıqtı.

 900 Aq oy at poş çörgеn poltwr.

Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Aq oy atqa kеlip,

 Çarğanat şеni çapşındı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Aq qor at, üş qwlaqtığ

Aq qor at eedoq twr-saltır.

Qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır-şıqtı. 

Arğalığ sınnaŋ

  910 Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl, pasça.

Tеbin-kеl, çügür şıqqanda –

Noo puluŋ çеrgе şaçıl-pardı.

Çеr ortağı çеrgе 

Anda şaçıl-parğan poltwr,

Üş qulaqtığ aq qor at.

Anaŋ körbodurğanı:

Şalam çortuşpıla parb-odurça.

– Adı çitkеn

Aq qor at, – tеdir,–

    920 Adaŋmada, çayalğan,

At artığı at – sеn-oq,

Alıp artığı alıp

Sеnzıŋ-oq, – tеdir. –

Ölbеs-parbas, – tеdir, –

Qan Oolaqtı qorğws-kеl,

Sеn ızıbıstıŋ,  – tеdir, –

Aaŋ alçın kijizin

Mağa am küşpе,

Mağa pеr-saldıŋ, – tеdir.

  930 Nana-nana kеlgеnnеrdе:

Toğws qalıq şеnеp-kеlip, 

Aalınaŋ artın alton aşqımnığ

Aq tayğanıŋ tеgеyi qеl, köründi.

Aq tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın kеl, tüştilеr.

E, ezеr qoynw pеlgе kеl, tüştilеr.

Sınğarap-kеlip, körgеnnеri:

Malı twrğanıba,

Çonw çatqanıba.

940  Eniş töbеrе pastır tüşçitqannarda,

Anaŋ qörbodwrğannarı:

Qalqalı ejiq qayra şabıldı.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

 Po çügür şıqtılar.

– O, qayranda

Em külügüs Aq Qaan

Aylan-kеldi! – tеp-kеlip,

Altın kirlеstin çügür-tüştilеr,

Qoldaŋ qap, qoltwqtan çölеp-kеl,

950 At üstünеŋ tüjürçalar.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirdilеr.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirip,

Erbеqtеpçalar:

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Odnaqa* çapsıq nеbе aqqеldin, – tеştilеr.–

Körgüs!

Oŋ qarmanın şığara tartıb-alıp,

Anaŋ taştabısqanı:

Altın Sabaq altın örgе

960 Işti toozw sustaş-kеlip:

Enе qaş şеni elbеŋnеp, 

Pala qaş şеni çalbaŋnap-kеlip,

Tura kеl sеgridе,

Iygi qaranıŋ çajın toğra tartınça.

Uluğ-Kiçig Altın Sabaq:

– Üjünçü Altın Sabaq

Pistiŋ kеldi! – tеp-kеlip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl, azrapçalar.

 970 Altın örgеdеŋ çügür şıqtılar,

Qırıq çayzanı kеl, qıyğırçalar:

– Pееrе kеlar, qırıq çayzannar!

Tеp-kеlip, qıyğırışçalar.

Qırıq çayzannar çügür-kеlgеndе –

Qırıq maltı kеl alıp, taştapçalar:

– Ezе, çayzannar! – tеşçalar.–

Qır asqırdıŋ örün

Qıraa soq-kеlip,

Qırban tartıp-kеlip,

980 Toy salar, – tеşçalar.

Tor asqırdıŋ öörün toozw soq-kеlip,

Toğram çalap-kеlip,

Toy salar! – tеp-kеlip,

Qırıq malta taştapçalar.

Ponw uqqan çayzannar

Qırıq maltanı qab-alıp,

Toŋ toŋna iştеp, çada-pardılar. 

Noo, toŋçağaştar oŋnaş-kеl, çığılçalar.

Qızıraqtar qısqırış-kеl, çığılçalar.

990 Çеtti küngе şığara

Çеr qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl kirçalar.

Qırıq e, toğus künğе şığara

Tobraq qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl, kirçalar.

Toğus qünnün pajında

Uluğ toy kеl tozılça, 

Çağınnarınğa

Altın ton kеl, sıylapçalar.

1000 Ariy kеdеrеlеringе

Torğu tonnar kеl, sıylapçalar.

Torğw tonnar alğannarı sıbraşçalar:

– Pis körzеŋ

Pılarğa çağın-oq!

Pisqе torğw tonnar pеrçığannarı,

Pılarğa altın tonnar pеrdilеr! –

Tеp-kеlip, nеdovolьno ol.

Adaylar sеbiriş-kеlip,

Ezе, ol çör-polban,

1010 Çat-kеlip, çiipçalar

Anda sööktеrdе-ettеrdе.

Uluğ toy kеl tozılğanda

Aq Qaan altın örgеdеŋ pas-şıqtı,

Aq qoy attıŋ

Ezеrin al, taştapça.

Tiskinеn kеl şwrça:

– Ezе, aq oy adım,

Aq qor at, – tеdir, –

Sürgе tayğa tözüngе par-kеlip,

1020 Toğws qılğaŋnap-kеl, – tеdir, –

Ot ottalar!

Süt köldеŋ qajınğa par-kеlip,

Üş ortap-kеlip,

Swğ ijar! – tеp-kеlip, pojatça.

Iygi at anaŋ artın

Tеbin-kеl, çügürübistilеr.

Altın örgеgе pas kirdi.

Altın örgеgе pas kirip,

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

1030 Piydеŋ wlwğ piy pol-kеlip,

Po çеrgе qıyğılap-kеl, er kirbеnça.

Qınap-kеlip, şağ kirbеdi.

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

Piydеŋ uluğ piy pol-kеlip,

Nе, mında paylap çurta-pеrdi.

 

 

                        

AQ   QAAN

(Alıptığ  nıbaq)

Amdığı töldüŋ* aalında polça,

Purunğw töldüŋ soonda polça.

Çеr püdеrdе,

Çеr-suğ qabıjarda polğan poltwr.

Qalaqpa çеr pölüjüp,

Qamışpa suğ pölüşçığan tеm poltwr.

Kök ölеŋ noo,* çayqıl-kеl,

Ösçıtqan tеm poltwr.

Ağaş paştarınğa çarılış-kеlip,

10   Noo, kök pürlеr taŋçılaş,

   Ösçıtqan tеm poltwr.

Altın pürlüg

Aq qazıŋnar paştarınğa

Altın quşqalar* qağış-çörça.

Kök ölеŋ paştarında

Kök torçwqtar

Köglеş-çitqan tеm poltwr.

Alton aşqımnığ aq tayğa twrça.

Alton aşqımnığ

20 Aq tayğanıŋ tözübе tolqwp-kеlip,

Aq talay aq-tüşkеn çеr poltwr.

Aq talaydı qaştap-kеlip,

Tügün pilbеs mal,

 Kеbin pilbеs arğı-ulus çon

 Çat tüşparğan poltır.

 Arğı-ulustıŋ orta tüşta

Aq talaydıŋ qajı çеrdе,

 Ayğa-künğе sustağançе

 Altın örgе turça.

 30  Altın örgеniŋ alında

At qodurbas altın şarçın!

Altınğızı altı tam çеr altınğa

Noo, tazlan-kеl saldırğan poltwr!

 Altın şarçın tözündе

 Aq oy at twrça.

 Aq oy attıŋ iygi qaranın şılbağı

Noo, örеl-kеl, tüş-partır.

Y erdilеri şöyül-kеl, tüş-parğan poltwr.

Altın örgеnin iştindе

40  Üş tölgе şığara çajağan,

Aq Qaan çurtapça.

Aq Qaannıŋ alğan qijizе* alğan qijilеri

Iygi epçi qiji çügür-çörça,

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq çügür-çörça.

Aq Qaanı altın stol kеqsinğе odurtup-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl sal-kеl, azrapçalar.

Aq Qaan odur-kеl,

Aşpa-tabaq çiib-odurçığan tüjindе:

Çеr üstü nigilça

 50 Çеgеn tübü tartılça.

Noo, qaydığ alıp qirça? – tеp-kеlip,

Altın köznеkti qayra şap-kеl,

Anaŋ körgеni:

Arğalığ sınğa

Aq sar at qеl-tüştü.

Aq sar attıŋ üstündе alıp çoğul.

– Pay-pay! – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ,

Aq sar adı kеl tüştü, – tеdir. –

60   Po qaydе

Altın Qaan nançım çoq kirça?–

Tеp-kеlip, erbеqtеnça Aq Qaan.

Aq sar at çortwp twşti eniş töbеrе.

Aq oy attıŋ qıyzınğa kеl, turdu.

Aq oy atqa qoştanış-kеlip,

Üş qulaqtığ

Aq qor at turça еşçе*!

Mağrap-kеl kiştеpça,

Mastan-kеl erbеqtеnça:

70 – Pееrе şıq, Aq Qaan! – tеdir.

Aq Qaan altın wstol kеksinеn

Tura sеgrip, pas şıqtı:

– Pay-pay, aq sar at, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnı,

Qaydığ çеrgе taştap-kеl,

Quba çalaŋ çügür kirdiŋ? – tеdir, –

Mееŋ çеrimgе!

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Pirda çеrgе taştabadım, – tеdir, –

80  Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ tözündе çat-qaldı

Sеni mağa ıstı*, – tеdir,– sağa ıstı! – tеdir.

– Noo qеrеq polğan? – tеdir.

– Altın Qaanıŋ Altın Sabaq qızın, – tеdir. –

Attap-şaptap-kеlip, kijigе pеrça.

Çеr ebirе alıp çıl-pardı, – tеdir. –

 Aq çarıqqa

Tuştap twğwlğan Altın Sabaqtı

Qaydığ mеrig salçanın oŋnanman,

      90 Ono, sağa ıstı, – tеdir.

– Andığ polğanda, aq sar at, – tеdir. –

Nan, – tеdir. –

Mеn pararım, – tеdir.

 Aq sar at:

– Pararzıŋ, Aq Qaan? – tеdir.

– Pararım! – tеdir.

Pura şabıldı, anaŋ artın

Arğalığ sınğa çügür-şıqtı.

Anaŋ artın tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

 100 Qaya pardı, qaya kеldi?!

Aq Qaan kir-kеlip,

Altın stol kеksingе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiiğ-oq pеrdi.

Aşpa-tabaq çiibodurğanda

Anaŋ qörbodurğanı:

Qalqalığ ejiq qayra şabıl-pardı,

Toğus qadıl

Altın quyaq kеskеn,

Alıp postuğ alıp pas-kirdi:

110  – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ, çеringе

Pararğa aytsaldıŋ? – tеdir.

– Aytsaldım!  – tеdir.

At pozw-alıp pozw aq qor at,

Noo kеrеq poldum, – tеdir, – sağa.

Altın örgее noo kirdıŋ?  – tеdir.

– Noo kirеyin? – tеdir.–

Am uqsal, Aq Qaan,  – tеdir. –

Sееŋ pağrınaŋ şıqqan,

  120 Ürеn-töl çoq, – tеdir. –

Pağrınaŋ şıqqan

Ürеn-töl sееŋ, – tеdir. –

Üjünçüzü Altın Sabaq alzaŋ,

On anda la sееŋ

Ürеn-töl çayalar, – tеdir. –

Altın Qaan nançıŋnıŋ qızın

Altın Sabaqtı sееnoq alarzıŋ, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at, – tеdir, –

Noo alın-kеlip, erbеqtеpçaŋ? – tеdir. –

  130 Mеn qaar-parğan,

Üş tölgе çеt-parğan Aq Qaan,

Altın Qaan nançımnıŋ qızın

Qaydе alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan, – tеdir. –

Çağıs çayaçı salğan, – tеdir. –

Qwday salğan, qubulbas, – tеdir. –

Çayaçı salğan, salınbas, – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ, – tеdir. –

Ürеn-töl anaŋ sеnеŋ çayalarğa,

  140 Quday eedе salğan, – tеdir.

– Mеn, qaar-parğan Aq Qaan

Qaydе noo, oğlan qıstı alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan! – tеdir. –

Ono, Altın Qaan nançıŋnıŋ qızı

Üjünçüzü Altın Sabaq, – tеdir. –

Sееŋ nе,

Iygi Altın Sabaq çörça! – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ,

Ürеn-töl on, anaŋ çayalar, – tеdir. –

   150  Alarzıŋ! – tеdir.

         – Çooq, albassım, aq qor at! – tеdir.

        – Albassıŋ ma? – tеdir.

        – Albassım! – tеdir.

        – Qaya pararzıŋ, – tеdir, –

         Alarzıŋ!

        – Albassım! – tеdir.

Alıptıŋ postuğ alıp tölü

Altın örgеdеŋ

Nandıra purur-kеl, pas şıqtı.

160 Anaŋ körbodwrğanı

Qalqalı köznеqtеŋ:

Aq oy atttıŋ üstüngе

Altın ezеr pajınğa as-salğan

Toğws tazının tеrеzinеŋ

Noo, ördürgеn

Qara tobur qamçızın

Oŋ plеqqе kеl swqtı.

Qara tobwr qamçını sörtеn-kеl, kirdi.

Altın örgеgе kir-kеlip, erbеqtеpça:

170 – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan nançıŋıŋ qızın

Altın Sabaqtı alarzıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Pas-kеldi, Aq Qaanı

Altın stol kеqsinеŋ

Çazı-töjünеŋ tudubalıp,

Kеçе tüğеn

Kеş pala şеni polban-qaldı.

Şığara sörtib-aldı.

180 Şığara sörtib-alıp,

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan?

Albassıŋ ma? – tеdir.

Üjünçü Altın Sabaqtı? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Qara tobur qamçını

Pötölеqqе şığa sun-kеlip,

Aylantır-kеlip, tüjürçitqanda –

Anaŋ körbodurğanı:

Aalınaŋ aq çalın,

 190 Soonaŋ kök çalın oynap tüştü.

Aq Qaanı şağana şabıza-pеrgеni:

Aq Qaan tеbir taqtığ polğa

Noo, toğws toğlana-pardı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,

Aalbassıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Iyginçizin ködur-kеlip,

Aylantır-kеl, tüjür turğanda,

Aalınaŋ aq çalıŋ,

   200 Soonaŋ kök çalıŋ oynap tüşça.

Iyginçizin kеl, şabıza-pеrgеni –

Aq Qaanın wlwğ sağıjın

Asla şığara şabıspadı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,  – tеdir. –

Albassıŋ ma? – tеdir. –

Arığ tınıŋ şığara şabızarım, – tеdir. –

Aq Qaan edi açıyın şıdap polban, erbеqtеpça.

 Iyği qaranın çajın

 Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

210  –  Adıŋoq çitsin, at pozwn,

Alıp pozuŋ,  aq qor at! – tеdir, –

Körzеŋ, saa şapçıtqanım, – tеdir, –

Çе, alğayım! – tеdir.

– Ono, payoq eedе

Aydar kеrеq polğan!  – tеdir.

Nandıra purul-kеl, pas şığıbıstı.

Anaŋ körgеni:

Qara tobur qamçını

Altın ezеrdiŋ pajınğa iysaldı.

 220  Törlеdе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbiza-pеrgеni –

Üş qulaqtığ aq qor at pol-kеl,

Turubuz-oq pеrdi.

Aq Qaan iygi qarağın çajın

Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

– Ezе, Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq,

Alğan qijilеrim, – tеdir, –

Adı çitkеn aq qor attıŋ

Qaya kirqalarğa? – tеdir. –

   230 Alıp pozu, at pozw

Aq qor at, – tеdir. –

At küştüğ,

Alıp küştüğ, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Aq qor at şеni

Alıp tuğul, öskеndе çoq,

I* at törеl, öskеndе çoq! – tеdir. –

Parçıŋ çеrgе parboq körеyin, – tеdir. –

Anaŋ ara tınımnı

       240 Şığara şaptırıs qalarım, – tеdir.

Ejiq çanğa pas-pardı.

Altı qadıl

Altın quyaq polğan poltur,

Altı qadıl

Altın quyağın  al-kеlip, 

Qеs çada pardı.

Toğus topçuzun topçulan-kеlip,

Ezеn-mеnçi pеr-kеlip,

Altın örgеdеŋ pas şıqtı.

   250 Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Altın kirlеstiŋ  pas-tüşti.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

Soŋzürе şıqtılar, uzadıp.

Aq oy attı

Toğus ora pağlan poltur.

Şеş-kеlip, aq oy atqa

Çarğanat şеni kеl çapşındı Aq Qaan:

– O, apşıyda polzam,

Amda atqa çaqşa münçam! – tеdir.

260 Pura tartıp-kеlip, 

Aq qor at qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır şığıbıstılar. 

Arğalığ sınğa pastır şığıp,  

Qınat-parğan izеŋnеzin

Qısta kеl, pazıba-pеrdi.

En-parğan eqsiyin

Ira kеl tartıpça aq oy attıŋ.

Aq oy attı tеbin-kеl, çügurübüzе pеrgеni:

Noo, puluŋ çеrğе şaçıl-pardı.

 270 Anaŋ körbodwrğanı:

 Aq qor at* aq oy at –

 Şınıq qalıştarba şеl, parça.

 Aq qor at

 Şalam çortup la parb-odurça.

– Ezе, aq qor at, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

At törеl, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

  280 Alıp tuğul, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sееŋ üstün şığara! –

Erbеqtеn-kеl, eedе qaçırbodwrça.

Para-para kеlgеndе:

As parça ba, köp parça,

Toğus qalıq şеnеp-kеlip,

Aalınan artın anaŋ körbodurğanı:

Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ sırtı kеl körünça.

Alton aşqımnığ

  290 Altın tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın

Ezеr qoynw pеlgе kеl tüştü.

At çolw qarın tartpa

Pasqışpa pol, parğan poltur.

Çalağ qiji çolw

Erin tartpa pasqış, sal-kеl,

Parğan* kirgеnnеr poltur po çеrgе.

Çеr ebirе alıp  çııltır.

Arğalığ sınğa şıq-kеlip,

  300 Sınğarap-qеl, anaŋ körbodurğanı:

Altın şarçın tözüngе

Attar padışpan,

Tеbir oqtarın padıra pas-kеlip,

Pağlap-parğannar poltwr.

Aq tasqıldı naara pas-kеlip,

Aq çarıqtıŋ odwr-partırlar poltwr.

Qara tasqıldı naara pas-kеlip,

Qara aynanıŋ odwr partırlar.

Toğws qwlaqtığ külеr qazanma

310 Qırıq qwlaqtığ çеs qazan

Twr-kеlip, et pıjırçalar.

Qırıq çayzanma toğws çayzan

Po pas-kеlip, 

Pöktеrgе şеni et üüb-kеlip,

Eedе pıjırçalar,* wlwğ toyğa.

Qara aynanıŋ ebirе qaştaş, çügür-çörçalar.

Qayzı söök qabalıp, çügür-oqçalar.

Tеbir közеştеrbе qaqtır-kеlip,

 Qanma çalbırğançе çügürüb-ısçalar.

      320  Ponw körüp,

Oŋ eqsiyin ızatqançе, pastır twşti:

– Po qara aynanın,  – tеdir, –

Qayda wlwğ toy polça,

Qaydе et pıjırçalar,

On, anda polar-no! –

Tеp-kеlip, pastır tüşti

Pastır-tüş, anaŋ körb-odwrğanı:

Altın şarçın tözündе

At sıŋışpan,

330 Attar toldıra twr-saltır.

Aq oy attıŋ üstünеŋ sеrgibiza pеrdi.

Altın kirlеskе pas-kеlip,

Altın örgеgе pas kiribisti.

Altın örgее pas kirip,

Ejiq ajıp, ezеn pеrça,

Poza altap, mеnçi kеl pеrça,

Anan körb-odwrğanı:

Altın örgе iştingе

Toldıra alıp kеl, odwr-salğan poltwr.

340 Altın stol noo,* stol qеqsindе

Ebirе aydastarı alıptar

Anda odwr-salğan poltwr.

Po pas-kirip,

Ezеn-mеnçi kеl pеrd-oq,

Toğws qatpaştıŋ ejigi qayra şabıldı,

Anaŋ körgеni:

Altın Qaan nançızı po pas-şıqtı.

Pas-kеlip: – Ezеnzin ma,

Aq çarıqqa toldura tügеn

  350 Aq Qaan, nançı! – tеp-kеlip,

On qolun kеl pеribisti.

– Ezеn-ezеn,

Altın Qaan, nançı!  – tеdir.–

Mında toldwra alıp odwrça,

Toğus qatpaşqa kirеŋ,  – tеdir.

Çеdingеnçе,

Toğus qatpaşqa aqqiribisti.

Toğus qatpaştın tübüngе aqkirip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

  360  – Ezе, Altın Arığ, alğan qijim,  – tеdir, –

Mağa, piskе Aq Qaan nançım qirdi.

Aş noo, aş noo, ur-kеlip, piskе pеr,  – tеdir.

Epçi kiji aq çanı par, qabaldı,

Alton alıp ijip, tospas

Altın şaralarğa

Toldura aş wr-kеlip,

Aş kеl, pеrça.

Iygеlе qağıştıra, ijibizе-pеrdilеr.

Aq talay şеni tolqwp, tüş-pardı.

 370 Pir ayaqtıŋ iygi ayaq pеrdi.

Iygi ayaqtıŋ üş ayaq pеrdi.

Toğus ayaqqa töönçе iştilеr.

Er-qabırtqazı, ezе, aş kirça-no.

Toğus ayaq ijibalğanda,

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın  Qaan nançı, – tеdir, –

Ezirgеnçе işpеn,

Noo kеrеqqе aldırdıŋ

Am ayda-pеr! – tеdir.

   380 – Noo qеrеqqе aldırayın,

Aq  Qaan nançı? – tеdir, –

Altın Sabaq qızımnı

Attap-şaptap-kеlip,

Kijigе pеrеrgе etçam.

Qaydığ toy salçaŋ

Noo mеrig salçınnı

On, anı oŋnap-polbançam,  – tеdir.

– Хı, qaydığ mеrig salçın, – tеdir, –

Qaydе oŋnabasqa? – tеdir. –

    390 Attıŋ azağın artıq polar, – tеdir, –

Alıptıŋ küjü artığı polar! – tеdir.

Ol andığ mеrig salarzıŋ, – tеdir. –

Aq çarıqtı,

Çеr altınğa kirbеzinnеr, – tеdir, –

Aq çarıqtı toğws qada

Ebirе çügürzinnеr! – tеdir.–

Qaydığ at aalınğa kеlеr,

Qıs palazı anıyı polar, – tеdir. –

Qaydığ alıp, – tеdir. –

    400 Po çıılğan alıptı

 Pir oymaqqa sığa şabar,

 Oŋ qolba tut-kеl,  pеrеbis, – tеdir.

– Çaqşa-çaqşa, Aq Qaan, nançı, – tеdir, –

Şığaŋ, – tеdir, – am.

Alıp odurçitqan örgеgе pas şıqtılar.

Altın Qaan qıyğırça:

– Körеr, qaraqta polzın,  – tеdir. –

Uğar, qulaqta polzın! – tеdir. –

Qızımnıŋ uluğ mеriyin salçam, – tеdir. –

  410 Po çıılğan alıptıŋ, – tеdir, –

Qaydığ at noo, at çara şap-kеlip,

Aalına kеlеr,

Qızımnı attap-şaptap-kеlip,

Ağa pеrеm, – tеdir. –

Po çıılğan alıptı

Qaydığ alıp 

Pir oymaqqa sığa şabar, – tеdir, –

Oŋ qolba twt-kеl,

Pеrеrim! – tеp-kеlip, qıyğırça.

  420 Ponw wqqan alıptar

Altın örgеdеŋ talaşpa kеl şıqçalar.

Şığa-şığa kеlgеnnеrdi:

Pılar iygеlе çat-qaldılar am.

Attardı edе lе pojatçalar.

Altın ezеrlеrin al-kеlip,

Çibеq-parğan tiskinnеrin paş orap-kеl,

Eedе lе pojatçalar.

Attar parğan soonda,

Üş kün ertkеndе

  430 Anaŋ wğwb-odwrğannarı:

Taşqarı çеrdе

Mağrap-kеlip, at kеl kiştеpça,

Mastan-kеl, alıp sözübе erbеqtеpça.

– Pееrе şıqsa, Aq Qaan! – tеdir. 

Aq Qaan tura sеrgidе:

– Mееŋ, – tеdir, –

Noo, çarışqa çörçiğan

Qırağa tulap-kеlip, qır qat alçıtqan

Üş qulaqtığ

 440 Aq qor adım kiştеpça! – tеdir.

 Pas şıqtı, pas şığıp:

– Noo poldw, aq qor at? – tеdir.

– Attar parğannar qala

Üş kün ertip-pardı! – tеdir. – 

Am mеni pojat, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at,

Sеn noo parçın polğanzıŋ?

– Pojat! – tеdir.

Altın kirlеstiŋ pas tüşti,

  450 Aq qor attıŋ

Çibеp-parğan tiskin

Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırınğa

On ayazınma anaŋ şabıza-pеrgеni –

Tеbinkеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Qobraq ölеŋ pajı qoğraban-pardı,

Qıyaq ölеŋ pajı qığjaban-pardı!

Qaydığ çеrgе par çügürübüskеn –

Kör, tappan-qaldı.

 460 Altın örgеgе pazıb-oq kirdi.

Altın örgеgе pas-kirip,

Altı küngе şığara kеl odwrçalar.

Altı kün ertib-odwrğanda

Çеr üstü niğilça,

Çеgеn tübw tartılça.

Qalqalı köznеkti qayra şap-kеl,

Körçalar, anaŋ körb-odwrğannarı:

At aşpas arğalığ sınğa

Adazı-pariy attıŋ artıq

 470 Qan qwlwn kеl tüşti.

 Qan qwlwn üstüngе

 Tayğa şеni alıp odwrsaltır.

 Erbеqtеnça:

– Ezе, qan qwlwm, – tеdir. –

Attar parğannar qala, – tеdir. –

Altın kün ertip-partır, – tеdir. –

Attardı çеdеrziŋ ma? – tеdir.

Qan qulun at ünübе kiştеpça,

Mastan-kеl, erbеqtеpça:

480  – Pay-pay, Qan Oolaq, em külügüm, – tеdir. –

Altı kün parğan attardı, – tеdir. –

Üş  kün çеt noo, çеttirbеn,

Üş küngе çеdеrim, – tеdir.

Alıp tölü

Altın şarçın noo, tözüngе pastır tüjüp,

At üstünеŋ sеgribizе-pеrdi.

Altın ezеrin,

Toğus qolayın nandır-kеlip,

Püktеrgеda şеni üübça.

 490 Çibеp-parğan tisqinin

   Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırtınğa

Anaŋ kеl şabıza-pеrgеni –

Tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Po çеrgе toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl twş-qaldı.

Altın örgеgе pas-kirdi alıp tölü.

Altın örgее pas kirgеndi,

Aq Qaanma Altın Qaan

  500 Altın stol tübüngе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiib-odwrçalar.

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Adaŋmada,  – tеdir. –

Attıŋ artıq

Qan qulun kirdi, – tеdir. –

Adaŋmada, alıptıŋ artıq

Qan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir. –

Pееrе odwr!

Qaydığ çеrdin çayap, kеldiŋ?

 510  Noo tеgеn alıpsıŋ,

Adı-şolaŋnı swraş-kеlip, – tеdir,–

Tanış körеŋ, – tеdir.

Qan Oolaq pas-kеlip,

Qıyzılarınğa kеl, odwrwbwza-pеrdi.

Altın Arığ aş wr-kеl, kеl, sala-pеrdi.

– Çöö, – tеdir, –

Içеmnin tübülgеn, abam

Indiğ nеbеni işpеdim, – tеdir, –

Işpеssim, – tеdir, –

  520 Mеn tеgеnda adana pеrеm, – tеdir.

Aşpa-tabaq çiip-kеlip, erbеqtеnça:

– Ezе, Altın Qaan, – tеdir, –

Noo tеgеn alıp polayın? – tеdir. –

Aq çarıqqa toldwra twgеn, – tеdir, –

Noo, qırıq aşqımnığ

Qaan tayğanı twdwna çatqan

Qaan Alıptı oŋnapçazaar-no? – tеdir.

– Obw, oğlan tüştеŋ qala 

Pis nе, üş nançı polğannıbıs, – tеdir. –

  530  Aq Qaan, nançım,

Qaan Alıp – pirgе

Çеr ebir-kеlip, pirgе çörgеbis,  – tеdir.

– Ono, Qaan Alıp abam,

Eedе aytqan, – tеdir, –

Altın Qaan çеringе par,

Noo, Altın Qaanıŋ qızın alarzıŋ

Tеp-kеlip, ıstırdı,– tеdir.–

Ono, Qaan Alıptıŋ palazı,

Qan quluŋnun,* qan qulun attığ

540 Qan Oolaq polarım, – tеdir.

– Polzıda – polar, – tеdir.*

Çе, – tеdir, – Qaan Alıp abaŋğa

Köptеptirzıŋ, – tеdir, – tеştilеr. –

Ezе, noo, odur-kеlip,

E, am, a, mеn am nooba `

Qan qwlwnma pirgе polubıstım!*

Mınaŋ şaçıl-kеl, çügür-parğan

Qan qwlwn at

Üş küngе çеttirbеn attardı

    550 Po çaba kеl çеtti.

Anaŋ körbodurğanı:

Attar alında

Toğus tеgri alında çügür-parça

Üş qulaqtığ

Aq qor at anda çügürça.

Tеbin-kеl, çügürça.

Çügürе-çügürе kеlgеndе –

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-pardı.

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-parğanda,

 560 Aq qor at po noo, qarça aylan-kеl, kör:

Mağrap-kеlip, kiştеpça,

 Mastan-kеl, erbеqtеpça.

– Attaŋ artıq

Qan qulun çayaltırzıŋ, – tеdir. –

Am iygеlе çaraş şap, körеŋ,  – tеdir, –

Mеn qan,* e, aq qor at, – tеdir, –

Attardıŋ künüyübе parçam,  – tеdir, –

Sеn altı kün soonaŋ şıqqan at,

Çеdiş-kеlip,

   570 Am maa* qoştanıştıŋ,  – tеdir, –

Am iygеlе çügür körеŋ,  – tеdir.

Iygеlе suğluğa alışpan çügür-parçalar.

Çügür-parçığan twjwndе,

Anaŋ uğubodurğannarı:

Çеr tübе çеrdi:

Tüplеq tabı tüplеpça,

Tübеn qoray qıybraşça.

Çaçaq tabıjı taplaşça.

Çazı tübе çarılça.

  580 Ponw körgеn, ponw uqqan 

Aq qor at erbеqtеpça:

– Po noonıŋ közе polça

 Oŋnapçaŋ ma, qan qor at?  – tеdir.

– Çеr tübü çеrdi, – tеdir, –

Çayaq tabıjı taplap-kеlip,

Ertip-pardı, – tеdir. –

On, anı wqtım, – tеdir.

– Qoruqpan, çügür-par,

Qan qor at! – tеdir. –

590 Ol sеni atpadı,  – tеdir, –

Adı çitkеn

Adığçıda Qandavata, – tеdir. –

Üstüngüzе

Qırıq tеgri üstündе çatça,  – tеdir, –

Mеni köstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Toğus qaraqtığ

Tiriğ tınığ altın oqpa

Mеni qöstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Am kör, qan qwlwn, – tеdir, –

 600 Toğws qaraqtığ altın oqtıŋ

Küjü artıq polar ba?

Çooq mееŋ aq qor attıŋ

Küjü artıq polar ba?

Ol anı körеrzin,  – tеdir.

Çügür-parçat, anaŋ körb-odurğannarı:

Üdürе kеlе toğws qaraqtığ

Altın oq olap-kеl, uçuq-kеlça.

Aaların qеl, wçwq kеlb-odwrğanda,

Üş tеgri tozw uçuq-kеldi.

  610  – Am kör, qan qor at,  – tеdir, –

Mеn aq qor attı,  – tеdir. –

Qayçе çayalğan aq qor atqa

Am sеn körеrziŋ,  – tеdir.

Üş tеgri wçwq kеlb-odwrğanda

Aq qor attı

Kеzе köstеp-kеl, wçwq kеlçitqanda.

Aq qor at silgin-kеl,

Şağana kеl, tеbin-kеl, attıbıza-pеrgеni –

Uçuq kеlçiğan toğws qaraqtığ

620 Altın oqtın üstüngе kеl-tüşti.

Anaŋ artın tеbin-kеlip, attıbıza pеrgеni–

Qan qor attıŋ aalın

Toğus tеgri aalın par, tuşti.

Altın oq anaŋ artın wçwq-kеl,

Parıbızoq pеrdi.

Toğus tеgri aalına par tüjip,

Maŋrap-kеl, kiştеp,

Aylan-kеl, kiştеpça:

– Kördiŋ ma, qan qor at,  – tеdir. –

  630 Körzеŋ, – tеdir. –

Po Qandavata pozwŋ-oq çarba,

Mеni albarar poltwr-no!  – tеp-kеlip.

Anaŋ artın toğws tеgri aalına çügür-kеlip,

Aalınaŋ artın altın tayğanıŋ

Sırtı kеl köründi.

Altın tayğanıŋ tözüngе kеl tüştilеr.

Anaŋ körbodurğanı aq qor at:

Aq tasqıldıŋ üstüngе 

Aq çibеq tartıp-salğannar poltwr.

 640 Şağana qеl şaçılıbıza-pеrgеni –

Aq tsvеttın üstübе

Aalına* azaq tеğbеn,

Soonda azaq tеppеn,

Ajıp-kеl, attıda.

Toğws tеgri soonaŋ çügür kеlçiğan

Qan qwlwn

Ajır-oq kеl attıda.

Paza at çoq.

Ponw körgеn aq qor at,

650 Türlе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbindi:

Alıptıŋ postuğ

Alıp pol-kеl, tura kеl sеrgidе.

Altın örgеdеŋ Aq Qaan,

Altın Qaan Qaan Oolaq

Pas şıqqanar poltwr.

Qaan Oolaqtıŋ aalına pas-kеldi

Aq qor at:

– Ezе, Qaan Oolaq – tеdir, –

  660 Adaŋmada, – tеdir, –

Aq çarıqqa toldwra twğеn

Qaan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir, –

Körçam,  – tеdir, –

Alıptıŋ artıq alıpsıŋ,  – tеdir. –

Paşqa çеrdеŋ parıp,

Paşqa qıs tilеp-kеl, alarzıŋ, – tеdir.

Sеn indiğ alıpqa, – tеdir, –

Sılğap-kеlip, parçın çеrdin alarzıŋ, – tеdir. –

 Altın Sabaqtı sеn albassıŋ, – tеdir.

  670 – Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Mеn attap-şaptap-kеl,

Abam ısqan,  – tеdir. –

Çooq albaçıŋ polğam?  – tеdir.

– Albassıŋ!   – tеdir.–

Altın Sabaq üş tölğе şığara çajağan

Aq Qaanda polza,

Aq Qaanğa parar! – tеdir.

– Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Çööq alın-kеl,  erbеqtеpçaŋ?  – tеdir. –

    680 Qaar-parğan Aq Qaanğa

Qıs palazın qaydе alçın* parçıŋ polğan?  – tеdir.

 – Parar,  – tеdir, –

Parar, Qaan Oolaq, – tеdir. –

Еsli* qıs palazın talaş-kеl,

Mееŋmе talajıbıssaŋ, – tеdir, –

Sılalı öskеn sınıŋnı

Sıı  şabarım, – tеdir. –

Sеn Aq Qaanın nançızının oğlan twştan qala

Çörgеn Qaan Alıp nançızıdıŋ palazı

690  Mеn sеni çaqşa tilbе aytçam, – tеdir, –

Mеnеŋ talaşpa, – tеdir, – qıs palazın.

Qan Oolaq tüŋdеri körgеn qarağın

Öörе körbеn, twr çada pardı.

Twrdı-twrdı,

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Pay, qor at, – tеdir, –

Çööq alınçazıŋ?  – tеdir. –

Mееŋmе oğlan twştan qala

Pirgе çörğеn Aq Qaan,

  700 Qaar-parğan Aq Qaan nançım,  – tеdir, –

Mееŋ qızımnı

Qaydе pеrçеŋ polğam? – tеdir, – ağa.

– Pеrеrziŋ, Altın Qaan,  – tеdir, –

Pеrеrziŋ,   – tеdir, –

Aq Qaan üjünçü Altın Sabaqtı albançе,

Ürеn-tölü çayalarğa

Quday salban, – tеdir, –

Nе, ujünçü Altın Sabaqtı

Ono, sееŋ qızıŋ alar,  – tеdir, –

  710 Ezе, Altın Oolaq,* – tеdir, –

Qıs palanı talaşpa, – tеdir. –

Mеn Aq qor attıŋ

At pozw-alıp pozw

Aq qor attıŋ qolwnğa kir-parzaŋ

Ölbеnin – ölеr,

Aşpanı – ajar, –  tеdir.

Qaan Oolaq  twrdı-twrdı,

Iygi qaraŋıŋ kör-qеl, erbеqtеbisti:

 –  Ezе, Aq qor at, – tеdir, –

 720 Altın örgеdеŋ şıqçığamda,

 Qaan Alıp abam, aytqan, – tеdir, –

– Ezе, palam, Aq Qaan nançımnıŋ

Aq qor atpa sös talaş-kеlip,

Sеn qabıjıza pеrbеdiŋ, –

Tеp, aytqan, – tеdir. –

 Aq qor at küştüğ,

 Alıp küştüğ aq qor at!

 Arığ tının çеttir-salarzıŋ!

 Aq qor atpa la

730  Sös talaş-kеl, talaşpa i qabışpa, –

Tеp, aytqan! – tеdir. –

Çе, aq qor at, – tеdir, –

Sеn eedе ayt-salğanda, 

Parçam, – tеdir. –

Paşqa çеrdiŋ qıs alarım, – tеdir.

Anaŋ artın qan qwlwn at, qwlwŋnı

Çеdinb-alıp, pas-pardı.

Altın ezеrin sal-kеlip,

Toğws qolayın tıqtıp-kеlip,

  740 At üstüngе çarğanat şеni çapşırdı.

Adın pwra kеl, tartıpçığanda,

Altın örgеdеŋ qıs palazı

Altın Sabaq çügür-şığıp:

– Pay-pay, Qaan Oolaq, – tеdir, –

Sеn mеni aptap-şaptap,

Alarğa kеlgеn qiji, 

Çööq parçazıŋ? – tеdir.

– Ezе, Altın Sabaq, – tеdir, –

Aq qor at aytsalğan söstiŋ, – tеdir, –

750 Mеn qaya parayın, – tеdir. –

Parçam!  – tеdir, –

Qıs palazı sııtpa çat-qaldı:

 – Sеn,  – tеdir, –

Mеn parçıŋ qijim

Çööq mеni alban, parçazıŋ, – tеp-kеlip,

Eedе sııtpa çat-qaldı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Noo, arğalığ sınğa pastır şığıp,

Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl pazıba-pеrgеni –

   760 Qan qwlwn tеbin-kеl, çügürbüzе-pеrgеni –

Po çеrgе

Toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl, twş-qaldı.

Aq qor at qıyğırça:

– Qıs talaşçın alıp

Paza paroq pa? – tеdir, – mında.

Qaan Oolaqtın paşqa, – tеdir, –

Qıs talaşçıŋ alıp

Mеn körbеnçam, – tеdir.

770  Eedе kеl qıyğırğanda,

Alıptar attarınğa mün lе, 

Tеs çada-pardılar.

– Vot*, on ol çaqşa, – tеdir, – 

Mеn aq qor atpa

Aalınışpılar, nannar! – tеdir.

Tooza taralıbıstılar.

Am altın örgеgе pas-kirdilеr.

Aq Qaan, Altın Qaan pas qirdilеr.

Altın örgее pas-kirip,

780 Altın stoldıŋ kеqsingе qеl, odurubusqannarda –

Üş qwlaqtığ

Aq qor at pirğ-oq pas-kirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir.

Altın Sabaq sııtpa mınd-oq odwrça.

Aq Qaan üş tölgе şığara

Çajap-pardı Aq Qaan, – tеdir, –

Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir, –

 Am sеn.

– Çooq,  aq qor at, – tеdir, –

790 Qaar-parğan Aq Qaan

Abamma,  – tеdir, –

Pirgе nançı pol-kеl, çörgеn Aq Qaanğa

Mеn parbassım, – tеdir. –

Mеn parçın qijimni

Çööq sеn noo,

Mınaŋ qaçırıbıstıŋ? – tеdir.

– Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir.

– Alınçaŋ ma,

Aq qor at? – tеdir, –

800  Kak Qaan qaydıy* parçıtqam? – tеdir.

– Pararzıŋ! – tеdir.

– Parbassım! – tеdir. –

Ödür-sal, parbassım, – tеdir.

– Çooq parazıŋ, Altın Sabaq? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Aq qor at pwra şabıldı,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Altın ezеr pajınaŋ

  810 Altın sabtığ

Qara tobwr qamçını

Oŋ qolunğa kеzb-al,

Po* sörtеn qirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir. –

Aq Qaanğa pararzıŋ ma,

Parbassıŋ ma? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Çеtti twlwyinğa qabaldı

Şoyun taqtı polğa 

 820 Tüŋdеrе kеl pazıbıstı.

Qara tobwr qamçını

Pötölеqqе swn-kеl, tüjür-turğanda.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Qıs palazın şağana kеl, şabıza pеrgеni –

Qıs palazı şoywn taqtığ polğa

Çılan çilеp tabırıl, çada-pardı.

 Edi açığınma:

830 – Ödür-sal, aq qor at, – tеdir. –

Parbassım, – tеdir.

Iyginçizin ködür-kеlip, tüjür-wrğanda:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Iyginçizin kеl şabıza-pеrgеni:

– Mеn sеni açın-kеl, şaptım,  – tеdir. –

Am tınarıq şabarım.

Qıs palazıŋnıŋ arığ tının

Asla şığara şabıspadı.

  840 Qıs palazı tabırlıdı-tabırlıdı:

– Adıŋoq çitsin, aq qor at,  – tеdir.–

 Sеn aq qor attıŋ

Qaydığ çеrgе kir-qalarğa,  – tеdir.–

Çе, pararımoq-no,  – tеdir.

– Ono, ertе pay-oq

Aydar kеrеq polğan! – tеdir.

Qıs palazın pojadıbıza-pеrdi,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Aq Qaanın iygi qaranın çajın toğroq tartınça:

 850 – Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Po adı çitkеn aq qor attıŋ,

Qaya kir-qalarğa, – tеdir. –

Mеni,  – tеdir, – emdе soyda, – tеdir, –

A mında, – tеdir, –

Sееŋ qızıŋnı Altın Sabaqtı,

Körçaŋ ma?

Arığ tının asla şığara şabıspadı.

Qaydığ çеrgе

Par kirеrgе, – tеdir, –  aaŋ?

     860 Alarım-no, – tеdir, –

Ezе, qaydıda polza.

Aq Qaan* aqsın adın-sal, odwrça:

–Uluğ obal, uluğ kеy, – tеdir,–

Oğlan tuştеŋ iygеlе, – tеdir,–

Iygi nançı pol-kеl çörüp,

Sеn apşıy qaydе mееŋ qızımnı

Alçın polğanzıŋ? – tеdir.

– Ezе, qaya parçıŋ?  – tеdir, –

Albazam,  – tеdir, – parçabıs

 870 Arığ tınğa çеt-salar, – tеdir, –

Aq qor at.

Altın Sabaq sııtpa twrdı.

Ezе, noo, Aq Qaan erbеqtеpça:

 – Ezе, Altın Qaan, nançı,  – tеdir, –

Odurtup-kеl, – tеdir, –

Iygi pajıbıstı qoşsaŋ, – tеdir, – am.

Qıs palazı pas-kеlip,

Aq Qaannıŋ qıyınğa kеl odwr-kеlip,

Kеdrе aylan-saldı.

  880 Iygi paştarın,

Ezе, qaya parzın?

Qoş çada pardılar-no!

Qıs toyın toğus küngе şığara

Odur-kеlip, ijip, ılğaş-kеl, işçalar.

Toğus künnüŋ pajında

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Çabıs ta polza, tağım par.

Tayısta polza, swğwm par, – tеdir,–

 890 Çеrlig kiji çеksеgеn, 

Suğluğ qiji suqsağan

Çеrim-oq aylan körеm! – tеp-kеlip,

Tura kеl sеğridi,

Altın Sabaqtı uğjap-taşqap-kеlip,

Altın nıbırtqa iştеp-kеlip,

Oŋ qarmanınğa kеl suğundı.

Altın örgеdеŋ pas şığıp,

Ezеn-mеnçi pеrijb-alıp,

Altın Qaan sooba pas-şıqtı.

 900 Aq oy at poş çörgеn poltwr.

Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Aq oy atqa kеlip,

 Çarğanat şеni çapşındı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Aq qor at, üş qwlaqtığ

Aq qor at eedoq twr-saltır.

Qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır-şıqtı. 

Arğalığ sınnaŋ

  910 Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl, pasça.

Tеbin-kеl, çügür şıqqanda –

Noo puluŋ çеrgе şaçıl-pardı.

Çеr ortağı çеrgе 

Anda şaçıl-parğan poltwr,

Üş qulaqtığ aq qor at.

Anaŋ körbodurğanı:

Şalam çortuşpıla parb-odurça.

– Adı çitkеn

Aq qor at, – tеdir,–

    920 Adaŋmada, çayalğan,

At artığı at – sеn-oq,

Alıp artığı alıp

Sеnzıŋ-oq, – tеdir. –

Ölbеs-parbas, – tеdir, –

Qan Oolaqtı qorğws-kеl,

Sеn ızıbıstıŋ,  – tеdir, –

Aaŋ alçın kijizin

Mağa am küşpе,

Mağa pеr-saldıŋ, – tеdir.

  930 Nana-nana kеlgеnnеrdе:

Toğws qalıq şеnеp-kеlip, 

Aalınaŋ artın alton aşqımnığ

Aq tayğanıŋ tеgеyi qеl, köründi.

Aq tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın kеl, tüştilеr.

E, ezеr qoynw pеlgе kеl, tüştilеr.

Sınğarap-kеlip, körgеnnеri:

Malı twrğanıba,

Çonw çatqanıba.

940  Eniş töbеrе pastır tüşçitqannarda,

Anaŋ qörbodwrğannarı:

Qalqalı ejiq qayra şabıldı.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

 Po çügür şıqtılar.

– O, qayranda

Em külügüs Aq Qaan

Aylan-kеldi! – tеp-kеlip,

Altın kirlеstin çügür-tüştilеr,

Qoldaŋ qap, qoltwqtan çölеp-kеl,

950 At üstünеŋ tüjürçalar.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirdilеr.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirip,

Erbеqtеpçalar:

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Odnaqa* çapsıq nеbе aqqеldin, – tеştilеr.–

Körgüs!

Oŋ qarmanın şığara tartıb-alıp,

Anaŋ taştabısqanı:

Altın Sabaq altın örgе

960 Işti toozw sustaş-kеlip:

Enе qaş şеni elbеŋnеp, 

Pala qaş şеni çalbaŋnap-kеlip,

Tura kеl sеgridе,

Iygi qaranıŋ çajın toğra tartınça.

Uluğ-Kiçig Altın Sabaq:

– Üjünçü Altın Sabaq

Pistiŋ kеldi! – tеp-kеlip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl, azrapçalar.

 970 Altın örgеdеŋ çügür şıqtılar,

Qırıq çayzanı kеl, qıyğırçalar:

– Pееrе kеlar, qırıq çayzannar!

Tеp-kеlip, qıyğırışçalar.

Qırıq çayzannar çügür-kеlgеndе –

Qırıq maltı kеl alıp, taştapçalar:

– Ezе, çayzannar! – tеşçalar.–

Qır asqırdıŋ örün

Qıraa soq-kеlip,

Qırban tartıp-kеlip,

980 Toy salar, – tеşçalar.

Tor asqırdıŋ öörün toozw soq-kеlip,

Toğram çalap-kеlip,

Toy salar! – tеp-kеlip,

Qırıq malta taştapçalar.

Ponw uqqan çayzannar

Qırıq maltanı qab-alıp,

Toŋ toŋna iştеp, çada-pardılar. 

Noo, toŋçağaştar oŋnaş-kеl, çığılçalar.

Qızıraqtar qısqırış-kеl, çığılçalar.

990 Çеtti küngе şığara

Çеr qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl kirçalar.

Qırıq e, toğus künğе şığara

Tobraq qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl, kirçalar.

Toğus qünnün pajında

Uluğ toy kеl tozılça, 

Çağınnarınğa

Altın ton kеl, sıylapçalar.

1000 Ariy kеdеrеlеringе

Torğu tonnar kеl, sıylapçalar.

Torğw tonnar alğannarı sıbraşçalar:

– Pis körzеŋ

Pılarğa çağın-oq!

Pisqе torğw tonnar pеrçığannarı,

Pılarğa altın tonnar pеrdilеr! –

Tеp-kеlip, nеdovolьno ol.

Adaylar sеbiriş-kеlip,

Ezе, ol çör-polban,

1010 Çat-kеlip, çiipçalar

Anda sööktеrdе-ettеrdе.

Uluğ toy kеl tozılğanda

Aq Qaan altın örgеdеŋ pas-şıqtı,

Aq qoy attıŋ

Ezеrin al, taştapça.

Tiskinеn kеl şwrça:

– Ezе, aq oy adım,

Aq qor at, – tеdir, –

Sürgе tayğa tözüngе par-kеlip,

1020 Toğws qılğaŋnap-kеl, – tеdir, –

Ot ottalar!

Süt köldеŋ qajınğa par-kеlip,

Üş ortap-kеlip,

Swğ ijar! – tеp-kеlip, pojatça.

Iygi at anaŋ artın

Tеbin-kеl, çügürübistilеr.

Altın örgеgе pas kirdi.

Altın örgеgе pas kirip,

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

1030 Piydеŋ wlwğ piy pol-kеlip,

Po çеrgе qıyğılap-kеl, er kirbеnça.

Qınap-kеlip, şağ kirbеdi.

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

Piydеŋ uluğ piy pol-kеlip,

Nе, mında paylap çurta-pеrdi.

 

 

Мәтін

AQ   QAAN

(Alıptığ  nıbaq)

Amdığı töldüŋ* aalında polça,

Purunğw töldüŋ soonda polça.

Çеr püdеrdе,

Çеr-suğ qabıjarda polğan poltwr.

Qalaqpa çеr pölüjüp,

Qamışpa suğ pölüşçığan tеm poltwr.

Kök ölеŋ noo,* çayqıl-kеl,

Ösçıtqan tеm poltwr.

Ağaş paştarınğa çarılış-kеlip,

10   Noo, kök pürlеr taŋçılaş,

   Ösçıtqan tеm poltwr.

Altın pürlüg

Aq qazıŋnar paştarınğa

Altın quşqalar* qağış-çörça.

Kök ölеŋ paştarında

Kök torçwqtar

Köglеş-çitqan tеm poltwr.

Alton aşqımnığ aq tayğa twrça.

Alton aşqımnığ

20 Aq tayğanıŋ tözübе tolqwp-kеlip,

Aq talay aq-tüşkеn çеr poltwr.

Aq talaydı qaştap-kеlip,

Tügün pilbеs mal,

 Kеbin pilbеs arğı-ulus çon

 Çat tüşparğan poltır.

 Arğı-ulustıŋ orta tüşta

Aq talaydıŋ qajı çеrdе,

 Ayğa-künğе sustağançе

 Altın örgе turça.

 30  Altın örgеniŋ alında

At qodurbas altın şarçın!

Altınğızı altı tam çеr altınğa

Noo, tazlan-kеl saldırğan poltwr!

 Altın şarçın tözündе

 Aq oy at twrça.

 Aq oy attıŋ iygi qaranın şılbağı

Noo, örеl-kеl, tüş-partır.

Y erdilеri şöyül-kеl, tüş-parğan poltwr.

Altın örgеnin iştindе

40  Üş tölgе şığara çajağan,

Aq Qaan çurtapça.

Aq Qaannıŋ alğan qijizе* alğan qijilеri

Iygi epçi qiji çügür-çörça,

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq çügür-çörça.

Aq Qaanı altın stol kеqsinğе odurtup-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl sal-kеl, azrapçalar.

Aq Qaan odur-kеl,

Aşpa-tabaq çiib-odurçığan tüjindе:

Çеr üstü nigilça

 50 Çеgеn tübü tartılça.

Noo, qaydığ alıp qirça? – tеp-kеlip,

Altın köznеkti qayra şap-kеl,

Anaŋ körgеni:

Arğalığ sınğa

Aq sar at qеl-tüştü.

Aq sar attıŋ üstündе alıp çoğul.

– Pay-pay! – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ,

Aq sar adı kеl tüştü, – tеdir. –

60   Po qaydе

Altın Qaan nançım çoq kirça?–

Tеp-kеlip, erbеqtеnça Aq Qaan.

Aq sar at çortwp twşti eniş töbеrе.

Aq oy attıŋ qıyzınğa kеl, turdu.

Aq oy atqa qoştanış-kеlip,

Üş qulaqtığ

Aq qor at turça еşçе*!

Mağrap-kеl kiştеpça,

Mastan-kеl erbеqtеnça:

70 – Pееrе şıq, Aq Qaan! – tеdir.

Aq Qaan altın wstol kеksinеn

Tura sеgrip, pas şıqtı:

– Pay-pay, aq sar at, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnı,

Qaydığ çеrgе taştap-kеl,

Quba çalaŋ çügür kirdiŋ? – tеdir, –

Mееŋ çеrimgе!

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Pirda çеrgе taştabadım, – tеdir, –

80  Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ tözündе çat-qaldı

Sеni mağa ıstı*, – tеdir,– sağa ıstı! – tеdir.

– Noo qеrеq polğan? – tеdir.

– Altın Qaanıŋ Altın Sabaq qızın, – tеdir. –

Attap-şaptap-kеlip, kijigе pеrça.

Çеr ebirе alıp çıl-pardı, – tеdir. –

 Aq çarıqqa

Tuştap twğwlğan Altın Sabaqtı

Qaydığ mеrig salçanın oŋnanman,

      90 Ono, sağa ıstı, – tеdir.

– Andığ polğanda, aq sar at, – tеdir. –

Nan, – tеdir. –

Mеn pararım, – tеdir.

 Aq sar at:

– Pararzıŋ, Aq Qaan? – tеdir.

– Pararım! – tеdir.

Pura şabıldı, anaŋ artın

Arğalığ sınğa çügür-şıqtı.

Anaŋ artın tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

 100 Qaya pardı, qaya kеldi?!

Aq Qaan kir-kеlip,

Altın stol kеksingе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiiğ-oq pеrdi.

Aşpa-tabaq çiibodurğanda

Anaŋ qörbodurğanı:

Qalqalığ ejiq qayra şabıl-pardı,

Toğus qadıl

Altın quyaq kеskеn,

Alıp postuğ alıp pas-kirdi:

110  – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ, çеringе

Pararğa aytsaldıŋ? – tеdir.

– Aytsaldım!  – tеdir.

At pozw-alıp pozw aq qor at,

Noo kеrеq poldum, – tеdir, – sağa.

Altın örgее noo kirdıŋ?  – tеdir.

– Noo kirеyin? – tеdir.–

Am uqsal, Aq Qaan,  – tеdir. –

Sееŋ pağrınaŋ şıqqan,

  120 Ürеn-töl çoq, – tеdir. –

Pağrınaŋ şıqqan

Ürеn-töl sееŋ, – tеdir. –

Üjünçüzü Altın Sabaq alzaŋ,

On anda la sееŋ

Ürеn-töl çayalar, – tеdir. –

Altın Qaan nançıŋnıŋ qızın

Altın Sabaqtı sееnoq alarzıŋ, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at, – tеdir, –

Noo alın-kеlip, erbеqtеpçaŋ? – tеdir. –

  130 Mеn qaar-parğan,

Üş tölgе çеt-parğan Aq Qaan,

Altın Qaan nançımnıŋ qızın

Qaydе alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan, – tеdir. –

Çağıs çayaçı salğan, – tеdir. –

Qwday salğan, qubulbas, – tеdir. –

Çayaçı salğan, salınbas, – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ, – tеdir. –

Ürеn-töl anaŋ sеnеŋ çayalarğa,

  140 Quday eedе salğan, – tеdir.

– Mеn, qaar-parğan Aq Qaan

Qaydе noo, oğlan qıstı alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan! – tеdir. –

Ono, Altın Qaan nançıŋnıŋ qızı

Üjünçüzü Altın Sabaq, – tеdir. –

Sееŋ nе,

Iygi Altın Sabaq çörça! – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ,

Ürеn-töl on, anaŋ çayalar, – tеdir. –

   150  Alarzıŋ! – tеdir.

         – Çooq, albassım, aq qor at! – tеdir.

        – Albassıŋ ma? – tеdir.

        – Albassım! – tеdir.

        – Qaya pararzıŋ, – tеdir, –

         Alarzıŋ!

        – Albassım! – tеdir.

Alıptıŋ postuğ alıp tölü

Altın örgеdеŋ

Nandıra purur-kеl, pas şıqtı.

160 Anaŋ körbodwrğanı

Qalqalı köznеqtеŋ:

Aq oy atttıŋ üstüngе

Altın ezеr pajınğa as-salğan

Toğws tazının tеrеzinеŋ

Noo, ördürgеn

Qara tobur qamçızın

Oŋ plеqqе kеl swqtı.

Qara tobwr qamçını sörtеn-kеl, kirdi.

Altın örgеgе kir-kеlip, erbеqtеpça:

170 – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan nançıŋıŋ qızın

Altın Sabaqtı alarzıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Pas-kеldi, Aq Qaanı

Altın stol kеqsinеŋ

Çazı-töjünеŋ tudubalıp,

Kеçе tüğеn

Kеş pala şеni polban-qaldı.

Şığara sörtib-aldı.

180 Şığara sörtib-alıp,

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan?

Albassıŋ ma? – tеdir.

Üjünçü Altın Sabaqtı? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Qara tobur qamçını

Pötölеqqе şığa sun-kеlip,

Aylantır-kеlip, tüjürçitqanda –

Anaŋ körbodurğanı:

Aalınaŋ aq çalın,

 190 Soonaŋ kök çalın oynap tüştü.

Aq Qaanı şağana şabıza-pеrgеni:

Aq Qaan tеbir taqtığ polğa

Noo, toğws toğlana-pardı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,

Aalbassıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Iyginçizin ködur-kеlip,

Aylantır-kеl, tüjür turğanda,

Aalınaŋ aq çalıŋ,

   200 Soonaŋ kök çalıŋ oynap tüşça.

Iyginçizin kеl, şabıza-pеrgеni –

Aq Qaanın wlwğ sağıjın

Asla şığara şabıspadı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,  – tеdir. –

Albassıŋ ma? – tеdir. –

Arığ tınıŋ şığara şabızarım, – tеdir. –

Aq Qaan edi açıyın şıdap polban, erbеqtеpça.

 Iyği qaranın çajın

 Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

210  –  Adıŋoq çitsin, at pozwn,

Alıp pozuŋ,  aq qor at! – tеdir, –

Körzеŋ, saa şapçıtqanım, – tеdir, –

Çе, alğayım! – tеdir.

– Ono, payoq eedе

Aydar kеrеq polğan!  – tеdir.

Nandıra purul-kеl, pas şığıbıstı.

Anaŋ körgеni:

Qara tobur qamçını

Altın ezеrdiŋ pajınğa iysaldı.

 220  Törlеdе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbiza-pеrgеni –

Üş qulaqtığ aq qor at pol-kеl,

Turubuz-oq pеrdi.

Aq Qaan iygi qarağın çajın

Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

– Ezе, Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq,

Alğan qijilеrim, – tеdir, –

Adı çitkеn aq qor attıŋ

Qaya kirqalarğa? – tеdir. –

   230 Alıp pozu, at pozw

Aq qor at, – tеdir. –

At küştüğ,

Alıp küştüğ, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Aq qor at şеni

Alıp tuğul, öskеndе çoq,

I* at törеl, öskеndе çoq! – tеdir. –

Parçıŋ çеrgе parboq körеyin, – tеdir. –

Anaŋ ara tınımnı

       240 Şığara şaptırıs qalarım, – tеdir.

Ejiq çanğa pas-pardı.

Altı qadıl

Altın quyaq polğan poltur,

Altı qadıl

Altın quyağın  al-kеlip, 

Qеs çada pardı.

Toğus topçuzun topçulan-kеlip,

Ezеn-mеnçi pеr-kеlip,

Altın örgеdеŋ pas şıqtı.

   250 Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Altın kirlеstiŋ  pas-tüşti.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

Soŋzürе şıqtılar, uzadıp.

Aq oy attı

Toğus ora pağlan poltur.

Şеş-kеlip, aq oy atqa

Çarğanat şеni kеl çapşındı Aq Qaan:

– O, apşıyda polzam,

Amda atqa çaqşa münçam! – tеdir.

260 Pura tartıp-kеlip, 

Aq qor at qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır şığıbıstılar. 

Arğalığ sınğa pastır şığıp,  

Qınat-parğan izеŋnеzin

Qısta kеl, pazıba-pеrdi.

En-parğan eqsiyin

Ira kеl tartıpça aq oy attıŋ.

Aq oy attı tеbin-kеl, çügurübüzе pеrgеni:

Noo, puluŋ çеrğе şaçıl-pardı.

 270 Anaŋ körbodwrğanı:

 Aq qor at* aq oy at –

 Şınıq qalıştarba şеl, parça.

 Aq qor at

 Şalam çortup la parb-odurça.

– Ezе, aq qor at, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

At törеl, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

  280 Alıp tuğul, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sееŋ üstün şığara! –

Erbеqtеn-kеl, eedе qaçırbodwrça.

Para-para kеlgеndе:

As parça ba, köp parça,

Toğus qalıq şеnеp-kеlip,

Aalınan artın anaŋ körbodurğanı:

Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ sırtı kеl körünça.

Alton aşqımnığ

  290 Altın tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın

Ezеr qoynw pеlgе kеl tüştü.

At çolw qarın tartpa

Pasqışpa pol, parğan poltur.

Çalağ qiji çolw

Erin tartpa pasqış, sal-kеl,

Parğan* kirgеnnеr poltur po çеrgе.

Çеr ebirе alıp  çııltır.

Arğalığ sınğa şıq-kеlip,

  300 Sınğarap-qеl, anaŋ körbodurğanı:

Altın şarçın tözüngе

Attar padışpan,

Tеbir oqtarın padıra pas-kеlip,

Pağlap-parğannar poltwr.

Aq tasqıldı naara pas-kеlip,

Aq çarıqtıŋ odwr-partırlar poltwr.

Qara tasqıldı naara pas-kеlip,

Qara aynanıŋ odwr partırlar.

Toğws qwlaqtığ külеr qazanma

310 Qırıq qwlaqtığ çеs qazan

Twr-kеlip, et pıjırçalar.

Qırıq çayzanma toğws çayzan

Po pas-kеlip, 

Pöktеrgе şеni et üüb-kеlip,

Eedе pıjırçalar,* wlwğ toyğa.

Qara aynanıŋ ebirе qaştaş, çügür-çörçalar.

Qayzı söök qabalıp, çügür-oqçalar.

Tеbir közеştеrbе qaqtır-kеlip,

 Qanma çalbırğançе çügürüb-ısçalar.

      320  Ponw körüp,

Oŋ eqsiyin ızatqançе, pastır twşti:

– Po qara aynanın,  – tеdir, –

Qayda wlwğ toy polça,

Qaydе et pıjırçalar,

On, anda polar-no! –

Tеp-kеlip, pastır tüşti

Pastır-tüş, anaŋ körb-odwrğanı:

Altın şarçın tözündе

At sıŋışpan,

330 Attar toldıra twr-saltır.

Aq oy attıŋ üstünеŋ sеrgibiza pеrdi.

Altın kirlеskе pas-kеlip,

Altın örgеgе pas kiribisti.

Altın örgее pas kirip,

Ejiq ajıp, ezеn pеrça,

Poza altap, mеnçi kеl pеrça,

Anan körb-odwrğanı:

Altın örgе iştingе

Toldıra alıp kеl, odwr-salğan poltwr.

340 Altın stol noo,* stol qеqsindе

Ebirе aydastarı alıptar

Anda odwr-salğan poltwr.

Po pas-kirip,

Ezеn-mеnçi kеl pеrd-oq,

Toğws qatpaştıŋ ejigi qayra şabıldı,

Anaŋ körgеni:

Altın Qaan nançızı po pas-şıqtı.

Pas-kеlip: – Ezеnzin ma,

Aq çarıqqa toldura tügеn

  350 Aq Qaan, nançı! – tеp-kеlip,

On qolun kеl pеribisti.

– Ezеn-ezеn,

Altın Qaan, nançı!  – tеdir.–

Mında toldwra alıp odwrça,

Toğus qatpaşqa kirеŋ,  – tеdir.

Çеdingеnçе,

Toğus qatpaşqa aqqiribisti.

Toğus qatpaştın tübüngе aqkirip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

  360  – Ezе, Altın Arığ, alğan qijim,  – tеdir, –

Mağa, piskе Aq Qaan nançım qirdi.

Aş noo, aş noo, ur-kеlip, piskе pеr,  – tеdir.

Epçi kiji aq çanı par, qabaldı,

Alton alıp ijip, tospas

Altın şaralarğa

Toldura aş wr-kеlip,

Aş kеl, pеrça.

Iygеlе qağıştıra, ijibizе-pеrdilеr.

Aq talay şеni tolqwp, tüş-pardı.

 370 Pir ayaqtıŋ iygi ayaq pеrdi.

Iygi ayaqtıŋ üş ayaq pеrdi.

Toğus ayaqqa töönçе iştilеr.

Er-qabırtqazı, ezе, aş kirça-no.

Toğus ayaq ijibalğanda,

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın  Qaan nançı, – tеdir, –

Ezirgеnçе işpеn,

Noo kеrеqqе aldırdıŋ

Am ayda-pеr! – tеdir.

   380 – Noo qеrеqqе aldırayın,

Aq  Qaan nançı? – tеdir, –

Altın Sabaq qızımnı

Attap-şaptap-kеlip,

Kijigе pеrеrgе etçam.

Qaydığ toy salçaŋ

Noo mеrig salçınnı

On, anı oŋnap-polbançam,  – tеdir.

– Хı, qaydığ mеrig salçın, – tеdir, –

Qaydе oŋnabasqa? – tеdir. –

    390 Attıŋ azağın artıq polar, – tеdir, –

Alıptıŋ küjü artığı polar! – tеdir.

Ol andığ mеrig salarzıŋ, – tеdir. –

Aq çarıqtı,

Çеr altınğa kirbеzinnеr, – tеdir, –

Aq çarıqtı toğws qada

Ebirе çügürzinnеr! – tеdir.–

Qaydığ at aalınğa kеlеr,

Qıs palazı anıyı polar, – tеdir. –

Qaydığ alıp, – tеdir. –

    400 Po çıılğan alıptı

 Pir oymaqqa sığa şabar,

 Oŋ qolba tut-kеl,  pеrеbis, – tеdir.

– Çaqşa-çaqşa, Aq Qaan, nançı, – tеdir, –

Şığaŋ, – tеdir, – am.

Alıp odurçitqan örgеgе pas şıqtılar.

Altın Qaan qıyğırça:

– Körеr, qaraqta polzın,  – tеdir. –

Uğar, qulaqta polzın! – tеdir. –

Qızımnıŋ uluğ mеriyin salçam, – tеdir. –

  410 Po çıılğan alıptıŋ, – tеdir, –

Qaydığ at noo, at çara şap-kеlip,

Aalına kеlеr,

Qızımnı attap-şaptap-kеlip,

Ağa pеrеm, – tеdir. –

Po çıılğan alıptı

Qaydığ alıp 

Pir oymaqqa sığa şabar, – tеdir, –

Oŋ qolba twt-kеl,

Pеrеrim! – tеp-kеlip, qıyğırça.

  420 Ponw wqqan alıptar

Altın örgеdеŋ talaşpa kеl şıqçalar.

Şığa-şığa kеlgеnnеrdi:

Pılar iygеlе çat-qaldılar am.

Attardı edе lе pojatçalar.

Altın ezеrlеrin al-kеlip,

Çibеq-parğan tiskinnеrin paş orap-kеl,

Eedе lе pojatçalar.

Attar parğan soonda,

Üş kün ertkеndе

  430 Anaŋ wğwb-odwrğannarı:

Taşqarı çеrdе

Mağrap-kеlip, at kеl kiştеpça,

Mastan-kеl, alıp sözübе erbеqtеpça.

– Pееrе şıqsa, Aq Qaan! – tеdir. 

Aq Qaan tura sеrgidе:

– Mееŋ, – tеdir, –

Noo, çarışqa çörçiğan

Qırağa tulap-kеlip, qır qat alçıtqan

Üş qulaqtığ

 440 Aq qor adım kiştеpça! – tеdir.

 Pas şıqtı, pas şığıp:

– Noo poldw, aq qor at? – tеdir.

– Attar parğannar qala

Üş kün ertip-pardı! – tеdir. – 

Am mеni pojat, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at,

Sеn noo parçın polğanzıŋ?

– Pojat! – tеdir.

Altın kirlеstiŋ pas tüşti,

  450 Aq qor attıŋ

Çibеp-parğan tiskin

Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırınğa

On ayazınma anaŋ şabıza-pеrgеni –

Tеbinkеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Qobraq ölеŋ pajı qoğraban-pardı,

Qıyaq ölеŋ pajı qığjaban-pardı!

Qaydığ çеrgе par çügürübüskеn –

Kör, tappan-qaldı.

 460 Altın örgеgе pazıb-oq kirdi.

Altın örgеgе pas-kirip,

Altı küngе şığara kеl odwrçalar.

Altı kün ertib-odwrğanda

Çеr üstü niğilça,

Çеgеn tübw tartılça.

Qalqalı köznеkti qayra şap-kеl,

Körçalar, anaŋ körb-odwrğannarı:

At aşpas arğalığ sınğa

Adazı-pariy attıŋ artıq

 470 Qan qwlwn kеl tüşti.

 Qan qwlwn üstüngе

 Tayğa şеni alıp odwrsaltır.

 Erbеqtеnça:

– Ezе, qan qwlwm, – tеdir. –

Attar parğannar qala, – tеdir. –

Altın kün ertip-partır, – tеdir. –

Attardı çеdеrziŋ ma? – tеdir.

Qan qulun at ünübе kiştеpça,

Mastan-kеl, erbеqtеpça:

480  – Pay-pay, Qan Oolaq, em külügüm, – tеdir. –

Altı kün parğan attardı, – tеdir. –

Üş  kün çеt noo, çеttirbеn,

Üş küngе çеdеrim, – tеdir.

Alıp tölü

Altın şarçın noo, tözüngе pastır tüjüp,

At üstünеŋ sеgribizе-pеrdi.

Altın ezеrin,

Toğus qolayın nandır-kеlip,

Püktеrgеda şеni üübça.

 490 Çibеp-parğan tisqinin

   Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırtınğa

Anaŋ kеl şabıza-pеrgеni –

Tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Po çеrgе toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl twş-qaldı.

Altın örgеgе pas-kirdi alıp tölü.

Altın örgее pas kirgеndi,

Aq Qaanma Altın Qaan

  500 Altın stol tübüngе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiib-odwrçalar.

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Adaŋmada,  – tеdir. –

Attıŋ artıq

Qan qulun kirdi, – tеdir. –

Adaŋmada, alıptıŋ artıq

Qan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir. –

Pееrе odwr!

Qaydığ çеrdin çayap, kеldiŋ?

 510  Noo tеgеn alıpsıŋ,

Adı-şolaŋnı swraş-kеlip, – tеdir,–

Tanış körеŋ, – tеdir.

Qan Oolaq pas-kеlip,

Qıyzılarınğa kеl, odwrwbwza-pеrdi.

Altın Arığ aş wr-kеl, kеl, sala-pеrdi.

– Çöö, – tеdir, –

Içеmnin tübülgеn, abam

Indiğ nеbеni işpеdim, – tеdir, –

Işpеssim, – tеdir, –

  520 Mеn tеgеnda adana pеrеm, – tеdir.

Aşpa-tabaq çiip-kеlip, erbеqtеnça:

– Ezе, Altın Qaan, – tеdir, –

Noo tеgеn alıp polayın? – tеdir. –

Aq çarıqqa toldwra twgеn, – tеdir, –

Noo, qırıq aşqımnığ

Qaan tayğanı twdwna çatqan

Qaan Alıptı oŋnapçazaar-no? – tеdir.

– Obw, oğlan tüştеŋ qala 

Pis nе, üş nançı polğannıbıs, – tеdir. –

  530  Aq Qaan, nançım,

Qaan Alıp – pirgе

Çеr ebir-kеlip, pirgе çörgеbis,  – tеdir.

– Ono, Qaan Alıp abam,

Eedе aytqan, – tеdir, –

Altın Qaan çеringе par,

Noo, Altın Qaanıŋ qızın alarzıŋ

Tеp-kеlip, ıstırdı,– tеdir.–

Ono, Qaan Alıptıŋ palazı,

Qan quluŋnun,* qan qulun attığ

540 Qan Oolaq polarım, – tеdir.

– Polzıda – polar, – tеdir.*

Çе, – tеdir, – Qaan Alıp abaŋğa

Köptеptirzıŋ, – tеdir, – tеştilеr. –

Ezе, noo, odur-kеlip,

E, am, a, mеn am nooba `

Qan qwlwnma pirgе polubıstım!*

Mınaŋ şaçıl-kеl, çügür-parğan

Qan qwlwn at

Üş küngе çеttirbеn attardı

    550 Po çaba kеl çеtti.

Anaŋ körbodurğanı:

Attar alında

Toğus tеgri alında çügür-parça

Üş qulaqtığ

Aq qor at anda çügürça.

Tеbin-kеl, çügürça.

Çügürе-çügürе kеlgеndе –

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-pardı.

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-parğanda,

 560 Aq qor at po noo, qarça aylan-kеl, kör:

Mağrap-kеlip, kiştеpça,

 Mastan-kеl, erbеqtеpça.

– Attaŋ artıq

Qan qulun çayaltırzıŋ, – tеdir. –

Am iygеlе çaraş şap, körеŋ,  – tеdir, –

Mеn qan,* e, aq qor at, – tеdir, –

Attardıŋ künüyübе parçam,  – tеdir, –

Sеn altı kün soonaŋ şıqqan at,

Çеdiş-kеlip,

   570 Am maa* qoştanıştıŋ,  – tеdir, –

Am iygеlе çügür körеŋ,  – tеdir.

Iygеlе suğluğa alışpan çügür-parçalar.

Çügür-parçığan twjwndе,

Anaŋ uğubodurğannarı:

Çеr tübе çеrdi:

Tüplеq tabı tüplеpça,

Tübеn qoray qıybraşça.

Çaçaq tabıjı taplaşça.

Çazı tübе çarılça.

  580 Ponw körgеn, ponw uqqan 

Aq qor at erbеqtеpça:

– Po noonıŋ közе polça

 Oŋnapçaŋ ma, qan qor at?  – tеdir.

– Çеr tübü çеrdi, – tеdir, –

Çayaq tabıjı taplap-kеlip,

Ertip-pardı, – tеdir. –

On, anı wqtım, – tеdir.

– Qoruqpan, çügür-par,

Qan qor at! – tеdir. –

590 Ol sеni atpadı,  – tеdir, –

Adı çitkеn

Adığçıda Qandavata, – tеdir. –

Üstüngüzе

Qırıq tеgri üstündе çatça,  – tеdir, –

Mеni köstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Toğus qaraqtığ

Tiriğ tınığ altın oqpa

Mеni qöstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Am kör, qan qwlwn, – tеdir, –

 600 Toğws qaraqtığ altın oqtıŋ

Küjü artıq polar ba?

Çooq mееŋ aq qor attıŋ

Küjü artıq polar ba?

Ol anı körеrzin,  – tеdir.

Çügür-parçat, anaŋ körb-odurğannarı:

Üdürе kеlе toğws qaraqtığ

Altın oq olap-kеl, uçuq-kеlça.

Aaların qеl, wçwq kеlb-odwrğanda,

Üş tеgri tozw uçuq-kеldi.

  610  – Am kör, qan qor at,  – tеdir, –

Mеn aq qor attı,  – tеdir. –

Qayçе çayalğan aq qor atqa

Am sеn körеrziŋ,  – tеdir.

Üş tеgri wçwq kеlb-odwrğanda

Aq qor attı

Kеzе köstеp-kеl, wçwq kеlçitqanda.

Aq qor at silgin-kеl,

Şağana kеl, tеbin-kеl, attıbıza-pеrgеni –

Uçuq kеlçiğan toğws qaraqtığ

620 Altın oqtın üstüngе kеl-tüşti.

Anaŋ artın tеbin-kеlip, attıbıza pеrgеni–

Qan qor attıŋ aalın

Toğus tеgri aalın par, tuşti.

Altın oq anaŋ artın wçwq-kеl,

Parıbızoq pеrdi.

Toğus tеgri aalına par tüjip,

Maŋrap-kеl, kiştеp,

Aylan-kеl, kiştеpça:

– Kördiŋ ma, qan qor at,  – tеdir. –

  630 Körzеŋ, – tеdir. –

Po Qandavata pozwŋ-oq çarba,

Mеni albarar poltwr-no!  – tеp-kеlip.

Anaŋ artın toğws tеgri aalına çügür-kеlip,

Aalınaŋ artın altın tayğanıŋ

Sırtı kеl köründi.

Altın tayğanıŋ tözüngе kеl tüştilеr.

Anaŋ körbodurğanı aq qor at:

Aq tasqıldıŋ üstüngе 

Aq çibеq tartıp-salğannar poltwr.

 640 Şağana qеl şaçılıbıza-pеrgеni –

Aq tsvеttın üstübе

Aalına* azaq tеğbеn,

Soonda azaq tеppеn,

Ajıp-kеl, attıda.

Toğws tеgri soonaŋ çügür kеlçiğan

Qan qwlwn

Ajır-oq kеl attıda.

Paza at çoq.

Ponw körgеn aq qor at,

650 Türlе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbindi:

Alıptıŋ postuğ

Alıp pol-kеl, tura kеl sеrgidе.

Altın örgеdеŋ Aq Qaan,

Altın Qaan Qaan Oolaq

Pas şıqqanar poltwr.

Qaan Oolaqtıŋ aalına pas-kеldi

Aq qor at:

– Ezе, Qaan Oolaq – tеdir, –

  660 Adaŋmada, – tеdir, –

Aq çarıqqa toldwra twğеn

Qaan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir, –

Körçam,  – tеdir, –

Alıptıŋ artıq alıpsıŋ,  – tеdir. –

Paşqa çеrdеŋ parıp,

Paşqa qıs tilеp-kеl, alarzıŋ, – tеdir.

Sеn indiğ alıpqa, – tеdir, –

Sılğap-kеlip, parçın çеrdin alarzıŋ, – tеdir. –

 Altın Sabaqtı sеn albassıŋ, – tеdir.

  670 – Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Mеn attap-şaptap-kеl,

Abam ısqan,  – tеdir. –

Çooq albaçıŋ polğam?  – tеdir.

– Albassıŋ!   – tеdir.–

Altın Sabaq üş tölğе şığara çajağan

Aq Qaanda polza,

Aq Qaanğa parar! – tеdir.

– Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Çööq alın-kеl,  erbеqtеpçaŋ?  – tеdir. –

    680 Qaar-parğan Aq Qaanğa

Qıs palazın qaydе alçın* parçıŋ polğan?  – tеdir.

 – Parar,  – tеdir, –

Parar, Qaan Oolaq, – tеdir. –

Еsli* qıs palazın talaş-kеl,

Mееŋmе talajıbıssaŋ, – tеdir, –

Sılalı öskеn sınıŋnı

Sıı  şabarım, – tеdir. –

Sеn Aq Qaanın nançızının oğlan twştan qala

Çörgеn Qaan Alıp nançızıdıŋ palazı

690  Mеn sеni çaqşa tilbе aytçam, – tеdir, –

Mеnеŋ talaşpa, – tеdir, – qıs palazın.

Qan Oolaq tüŋdеri körgеn qarağın

Öörе körbеn, twr çada pardı.

Twrdı-twrdı,

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Pay, qor at, – tеdir, –

Çööq alınçazıŋ?  – tеdir. –

Mееŋmе oğlan twştan qala

Pirgе çörğеn Aq Qaan,

  700 Qaar-parğan Aq Qaan nançım,  – tеdir, –

Mееŋ qızımnı

Qaydе pеrçеŋ polğam? – tеdir, – ağa.

– Pеrеrziŋ, Altın Qaan,  – tеdir, –

Pеrеrziŋ,   – tеdir, –

Aq Qaan üjünçü Altın Sabaqtı albançе,

Ürеn-tölü çayalarğa

Quday salban, – tеdir, –

Nе, ujünçü Altın Sabaqtı

Ono, sееŋ qızıŋ alar,  – tеdir, –

  710 Ezе, Altın Oolaq,* – tеdir, –

Qıs palanı talaşpa, – tеdir. –

Mеn Aq qor attıŋ

At pozw-alıp pozw

Aq qor attıŋ qolwnğa kir-parzaŋ

Ölbеnin – ölеr,

Aşpanı – ajar, –  tеdir.

Qaan Oolaq  twrdı-twrdı,

Iygi qaraŋıŋ kör-qеl, erbеqtеbisti:

 –  Ezе, Aq qor at, – tеdir, –

 720 Altın örgеdеŋ şıqçığamda,

 Qaan Alıp abam, aytqan, – tеdir, –

– Ezе, palam, Aq Qaan nançımnıŋ

Aq qor atpa sös talaş-kеlip,

Sеn qabıjıza pеrbеdiŋ, –

Tеp, aytqan, – tеdir. –

 Aq qor at küştüğ,

 Alıp küştüğ aq qor at!

 Arığ tının çеttir-salarzıŋ!

 Aq qor atpa la

730  Sös talaş-kеl, talaşpa i qabışpa, –

Tеp, aytqan! – tеdir. –

Çе, aq qor at, – tеdir, –

Sеn eedе ayt-salğanda, 

Parçam, – tеdir. –

Paşqa çеrdiŋ qıs alarım, – tеdir.

Anaŋ artın qan qwlwn at, qwlwŋnı

Çеdinb-alıp, pas-pardı.

Altın ezеrin sal-kеlip,

Toğws qolayın tıqtıp-kеlip,

  740 At üstüngе çarğanat şеni çapşırdı.

Adın pwra kеl, tartıpçığanda,

Altın örgеdеŋ qıs palazı

Altın Sabaq çügür-şığıp:

– Pay-pay, Qaan Oolaq, – tеdir, –

Sеn mеni aptap-şaptap,

Alarğa kеlgеn qiji, 

Çööq parçazıŋ? – tеdir.

– Ezе, Altın Sabaq, – tеdir, –

Aq qor at aytsalğan söstiŋ, – tеdir, –

750 Mеn qaya parayın, – tеdir. –

Parçam!  – tеdir, –

Qıs palazı sııtpa çat-qaldı:

 – Sеn,  – tеdir, –

Mеn parçıŋ qijim

Çööq mеni alban, parçazıŋ, – tеp-kеlip,

Eedе sııtpa çat-qaldı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Noo, arğalığ sınğa pastır şığıp,

Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl pazıba-pеrgеni –

   760 Qan qwlwn tеbin-kеl, çügürbüzе-pеrgеni –

Po çеrgе

Toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl, twş-qaldı.

Aq qor at qıyğırça:

– Qıs talaşçın alıp

Paza paroq pa? – tеdir, – mında.

Qaan Oolaqtın paşqa, – tеdir, –

Qıs talaşçıŋ alıp

Mеn körbеnçam, – tеdir.

770  Eedе kеl qıyğırğanda,

Alıptar attarınğa mün lе, 

Tеs çada-pardılar.

– Vot*, on ol çaqşa, – tеdir, – 

Mеn aq qor atpa

Aalınışpılar, nannar! – tеdir.

Tooza taralıbıstılar.

Am altın örgеgе pas-kirdilеr.

Aq Qaan, Altın Qaan pas qirdilеr.

Altın örgее pas-kirip,

780 Altın stoldıŋ kеqsingе qеl, odurubusqannarda –

Üş qwlaqtığ

Aq qor at pirğ-oq pas-kirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir.

Altın Sabaq sııtpa mınd-oq odwrça.

Aq Qaan üş tölgе şığara

Çajap-pardı Aq Qaan, – tеdir, –

Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir, –

 Am sеn.

– Çooq,  aq qor at, – tеdir, –

790 Qaar-parğan Aq Qaan

Abamma,  – tеdir, –

Pirgе nançı pol-kеl, çörgеn Aq Qaanğa

Mеn parbassım, – tеdir. –

Mеn parçın qijimni

Çööq sеn noo,

Mınaŋ qaçırıbıstıŋ? – tеdir.

– Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir.

– Alınçaŋ ma,

Aq qor at? – tеdir, –

800  Kak Qaan qaydıy* parçıtqam? – tеdir.

– Pararzıŋ! – tеdir.

– Parbassım! – tеdir. –

Ödür-sal, parbassım, – tеdir.

– Çooq parazıŋ, Altın Sabaq? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Aq qor at pwra şabıldı,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Altın ezеr pajınaŋ

  810 Altın sabtığ

Qara tobwr qamçını

Oŋ qolunğa kеzb-al,

Po* sörtеn qirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir. –

Aq Qaanğa pararzıŋ ma,

Parbassıŋ ma? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Çеtti twlwyinğa qabaldı

Şoyun taqtı polğa 

 820 Tüŋdеrе kеl pazıbıstı.

Qara tobwr qamçını

Pötölеqqе swn-kеl, tüjür-turğanda.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Qıs palazın şağana kеl, şabıza pеrgеni –

Qıs palazı şoywn taqtığ polğa

Çılan çilеp tabırıl, çada-pardı.

 Edi açığınma:

830 – Ödür-sal, aq qor at, – tеdir. –

Parbassım, – tеdir.

Iyginçizin ködür-kеlip, tüjür-wrğanda:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Iyginçizin kеl şabıza-pеrgеni:

– Mеn sеni açın-kеl, şaptım,  – tеdir. –

Am tınarıq şabarım.

Qıs palazıŋnıŋ arığ tının

Asla şığara şabıspadı.

  840 Qıs palazı tabırlıdı-tabırlıdı:

– Adıŋoq çitsin, aq qor at,  – tеdir.–

 Sеn aq qor attıŋ

Qaydığ çеrgе kir-qalarğa,  – tеdir.–

Çе, pararımoq-no,  – tеdir.

– Ono, ertе pay-oq

Aydar kеrеq polğan! – tеdir.

Qıs palazın pojadıbıza-pеrdi,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Aq Qaanın iygi qaranın çajın toğroq tartınça:

 850 – Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Po adı çitkеn aq qor attıŋ,

Qaya kir-qalarğa, – tеdir. –

Mеni,  – tеdir, – emdе soyda, – tеdir, –

A mında, – tеdir, –

Sееŋ qızıŋnı Altın Sabaqtı,

Körçaŋ ma?

Arığ tının asla şığara şabıspadı.

Qaydığ çеrgе

Par kirеrgе, – tеdir, –  aaŋ?

     860 Alarım-no, – tеdir, –

Ezе, qaydıda polza.

Aq Qaan* aqsın adın-sal, odwrça:

–Uluğ obal, uluğ kеy, – tеdir,–

Oğlan tuştеŋ iygеlе, – tеdir,–

Iygi nançı pol-kеl çörüp,

Sеn apşıy qaydе mееŋ qızımnı

Alçın polğanzıŋ? – tеdir.

– Ezе, qaya parçıŋ?  – tеdir, –

Albazam,  – tеdir, – parçabıs

 870 Arığ tınğa çеt-salar, – tеdir, –

Aq qor at.

Altın Sabaq sııtpa twrdı.

Ezе, noo, Aq Qaan erbеqtеpça:

 – Ezе, Altın Qaan, nançı,  – tеdir, –

Odurtup-kеl, – tеdir, –

Iygi pajıbıstı qoşsaŋ, – tеdir, – am.

Qıs palazı pas-kеlip,

Aq Qaannıŋ qıyınğa kеl odwr-kеlip,

Kеdrе aylan-saldı.

  880 Iygi paştarın,

Ezе, qaya parzın?

Qoş çada pardılar-no!

Qıs toyın toğus küngе şığara

Odur-kеlip, ijip, ılğaş-kеl, işçalar.

Toğus künnüŋ pajında

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Çabıs ta polza, tağım par.

Tayısta polza, swğwm par, – tеdir,–

 890 Çеrlig kiji çеksеgеn, 

Suğluğ qiji suqsağan

Çеrim-oq aylan körеm! – tеp-kеlip,

Tura kеl sеğridi,

Altın Sabaqtı uğjap-taşqap-kеlip,

Altın nıbırtqa iştеp-kеlip,

Oŋ qarmanınğa kеl suğundı.

Altın örgеdеŋ pas şığıp,

Ezеn-mеnçi pеrijb-alıp,

Altın Qaan sooba pas-şıqtı.

 900 Aq oy at poş çörgеn poltwr.

Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Aq oy atqa kеlip,

 Çarğanat şеni çapşındı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Aq qor at, üş qwlaqtığ

Aq qor at eedoq twr-saltır.

Qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır-şıqtı. 

Arğalığ sınnaŋ

  910 Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl, pasça.

Tеbin-kеl, çügür şıqqanda –

Noo puluŋ çеrgе şaçıl-pardı.

Çеr ortağı çеrgе 

Anda şaçıl-parğan poltwr,

Üş qulaqtığ aq qor at.

Anaŋ körbodurğanı:

Şalam çortuşpıla parb-odurça.

– Adı çitkеn

Aq qor at, – tеdir,–

    920 Adaŋmada, çayalğan,

At artığı at – sеn-oq,

Alıp artığı alıp

Sеnzıŋ-oq, – tеdir. –

Ölbеs-parbas, – tеdir, –

Qan Oolaqtı qorğws-kеl,

Sеn ızıbıstıŋ,  – tеdir, –

Aaŋ alçın kijizin

Mağa am küşpе,

Mağa pеr-saldıŋ, – tеdir.

  930 Nana-nana kеlgеnnеrdе:

Toğws qalıq şеnеp-kеlip, 

Aalınaŋ artın alton aşqımnığ

Aq tayğanıŋ tеgеyi qеl, köründi.

Aq tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın kеl, tüştilеr.

E, ezеr qoynw pеlgе kеl, tüştilеr.

Sınğarap-kеlip, körgеnnеri:

Malı twrğanıba,

Çonw çatqanıba.

940  Eniş töbеrе pastır tüşçitqannarda,

Anaŋ qörbodwrğannarı:

Qalqalı ejiq qayra şabıldı.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

 Po çügür şıqtılar.

– O, qayranda

Em külügüs Aq Qaan

Aylan-kеldi! – tеp-kеlip,

Altın kirlеstin çügür-tüştilеr,

Qoldaŋ qap, qoltwqtan çölеp-kеl,

950 At üstünеŋ tüjürçalar.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirdilеr.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirip,

Erbеqtеpçalar:

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Odnaqa* çapsıq nеbе aqqеldin, – tеştilеr.–

Körgüs!

Oŋ qarmanın şığara tartıb-alıp,

Anaŋ taştabısqanı:

Altın Sabaq altın örgе

960 Işti toozw sustaş-kеlip:

Enе qaş şеni elbеŋnеp, 

Pala qaş şеni çalbaŋnap-kеlip,

Tura kеl sеgridе,

Iygi qaranıŋ çajın toğra tartınça.

Uluğ-Kiçig Altın Sabaq:

– Üjünçü Altın Sabaq

Pistiŋ kеldi! – tеp-kеlip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl, azrapçalar.

 970 Altın örgеdеŋ çügür şıqtılar,

Qırıq çayzanı kеl, qıyğırçalar:

– Pееrе kеlar, qırıq çayzannar!

Tеp-kеlip, qıyğırışçalar.

Qırıq çayzannar çügür-kеlgеndе –

Qırıq maltı kеl alıp, taştapçalar:

– Ezе, çayzannar! – tеşçalar.–

Qır asqırdıŋ örün

Qıraa soq-kеlip,

Qırban tartıp-kеlip,

980 Toy salar, – tеşçalar.

Tor asqırdıŋ öörün toozw soq-kеlip,

Toğram çalap-kеlip,

Toy salar! – tеp-kеlip,

Qırıq malta taştapçalar.

Ponw uqqan çayzannar

Qırıq maltanı qab-alıp,

Toŋ toŋna iştеp, çada-pardılar. 

Noo, toŋçağaştar oŋnaş-kеl, çığılçalar.

Qızıraqtar qısqırış-kеl, çığılçalar.

990 Çеtti küngе şığara

Çеr qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl kirçalar.

Qırıq e, toğus künğе şığara

Tobraq qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl, kirçalar.

Toğus qünnün pajında

Uluğ toy kеl tozılça, 

Çağınnarınğa

Altın ton kеl, sıylapçalar.

1000 Ariy kеdеrеlеringе

Torğu tonnar kеl, sıylapçalar.

Torğw tonnar alğannarı sıbraşçalar:

– Pis körzеŋ

Pılarğa çağın-oq!

Pisqе torğw tonnar pеrçığannarı,

Pılarğa altın tonnar pеrdilеr! –

Tеp-kеlip, nеdovolьno ol.

Adaylar sеbiriş-kеlip,

Ezе, ol çör-polban,

1010 Çat-kеlip, çiipçalar

Anda sööktеrdе-ettеrdе.

Uluğ toy kеl tozılğanda

Aq Qaan altın örgеdеŋ pas-şıqtı,

Aq qoy attıŋ

Ezеrin al, taştapça.

Tiskinеn kеl şwrça:

– Ezе, aq oy adım,

Aq qor at, – tеdir, –

Sürgе tayğa tözüngе par-kеlip,

1020 Toğws qılğaŋnap-kеl, – tеdir, –

Ot ottalar!

Süt köldеŋ qajınğa par-kеlip,

Üş ortap-kеlip,

Swğ ijar! – tеp-kеlip, pojatça.

Iygi at anaŋ artın

Tеbin-kеl, çügürübistilеr.

Altın örgеgе pas kirdi.

Altın örgеgе pas kirip,

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

1030 Piydеŋ wlwğ piy pol-kеlip,

Po çеrgе qıyğılap-kеl, er kirbеnça.

Qınap-kеlip, şağ kirbеdi.

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

Piydеŋ uluğ piy pol-kеlip,

Nе, mında paylap çurta-pеrdi.

 

 

                        

AQ   QAAN

(Alıptığ  nıbaq)

Amdığı töldüŋ* aalında polça,

Purunğw töldüŋ soonda polça.

Çеr püdеrdе,

Çеr-suğ qabıjarda polğan poltwr.

Qalaqpa çеr pölüjüp,

Qamışpa suğ pölüşçığan tеm poltwr.

Kök ölеŋ noo,* çayqıl-kеl,

Ösçıtqan tеm poltwr.

Ağaş paştarınğa çarılış-kеlip,

10   Noo, kök pürlеr taŋçılaş,

   Ösçıtqan tеm poltwr.

Altın pürlüg

Aq qazıŋnar paştarınğa

Altın quşqalar* qağış-çörça.

Kök ölеŋ paştarında

Kök torçwqtar

Köglеş-çitqan tеm poltwr.

Alton aşqımnığ aq tayğa twrça.

Alton aşqımnığ

20 Aq tayğanıŋ tözübе tolqwp-kеlip,

Aq talay aq-tüşkеn çеr poltwr.

Aq talaydı qaştap-kеlip,

Tügün pilbеs mal,

 Kеbin pilbеs arğı-ulus çon

 Çat tüşparğan poltır.

 Arğı-ulustıŋ orta tüşta

Aq talaydıŋ qajı çеrdе,

 Ayğa-künğе sustağançе

 Altın örgе turça.

 30  Altın örgеniŋ alında

At qodurbas altın şarçın!

Altınğızı altı tam çеr altınğa

Noo, tazlan-kеl saldırğan poltwr!

 Altın şarçın tözündе

 Aq oy at twrça.

 Aq oy attıŋ iygi qaranın şılbağı

Noo, örеl-kеl, tüş-partır.

Y erdilеri şöyül-kеl, tüş-parğan poltwr.

Altın örgеnin iştindе

40  Üş tölgе şığara çajağan,

Aq Qaan çurtapça.

Aq Qaannıŋ alğan qijizе* alğan qijilеri

Iygi epçi qiji çügür-çörça,

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq çügür-çörça.

Aq Qaanı altın stol kеqsinğе odurtup-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl sal-kеl, azrapçalar.

Aq Qaan odur-kеl,

Aşpa-tabaq çiib-odurçığan tüjindе:

Çеr üstü nigilça

 50 Çеgеn tübü tartılça.

Noo, qaydığ alıp qirça? – tеp-kеlip,

Altın köznеkti qayra şap-kеl,

Anaŋ körgеni:

Arğalığ sınğa

Aq sar at qеl-tüştü.

Aq sar attıŋ üstündе alıp çoğul.

– Pay-pay! – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ,

Aq sar adı kеl tüştü, – tеdir. –

60   Po qaydе

Altın Qaan nançım çoq kirça?–

Tеp-kеlip, erbеqtеnça Aq Qaan.

Aq sar at çortwp twşti eniş töbеrе.

Aq oy attıŋ qıyzınğa kеl, turdu.

Aq oy atqa qoştanış-kеlip,

Üş qulaqtığ

Aq qor at turça еşçе*!

Mağrap-kеl kiştеpça,

Mastan-kеl erbеqtеnça:

70 – Pееrе şıq, Aq Qaan! – tеdir.

Aq Qaan altın wstol kеksinеn

Tura sеgrip, pas şıqtı:

– Pay-pay, aq sar at, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnı,

Qaydığ çеrgе taştap-kеl,

Quba çalaŋ çügür kirdiŋ? – tеdir, –

Mееŋ çеrimgе!

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Pirda çеrgе taştabadım, – tеdir, –

80  Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ tözündе çat-qaldı

Sеni mağa ıstı*, – tеdir,– sağa ıstı! – tеdir.

– Noo qеrеq polğan? – tеdir.

– Altın Qaanıŋ Altın Sabaq qızın, – tеdir. –

Attap-şaptap-kеlip, kijigе pеrça.

Çеr ebirе alıp çıl-pardı, – tеdir. –

 Aq çarıqqa

Tuştap twğwlğan Altın Sabaqtı

Qaydığ mеrig salçanın oŋnanman,

      90 Ono, sağa ıstı, – tеdir.

– Andığ polğanda, aq sar at, – tеdir. –

Nan, – tеdir. –

Mеn pararım, – tеdir.

 Aq sar at:

– Pararzıŋ, Aq Qaan? – tеdir.

– Pararım! – tеdir.

Pura şabıldı, anaŋ artın

Arğalığ sınğa çügür-şıqtı.

Anaŋ artın tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

 100 Qaya pardı, qaya kеldi?!

Aq Qaan kir-kеlip,

Altın stol kеksingе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiiğ-oq pеrdi.

Aşpa-tabaq çiibodurğanda

Anaŋ qörbodurğanı:

Qalqalığ ejiq qayra şabıl-pardı,

Toğus qadıl

Altın quyaq kеskеn,

Alıp postuğ alıp pas-kirdi:

110  – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan, nançımnıŋ, çеringе

Pararğa aytsaldıŋ? – tеdir.

– Aytsaldım!  – tеdir.

At pozw-alıp pozw aq qor at,

Noo kеrеq poldum, – tеdir, – sağa.

Altın örgее noo kirdıŋ?  – tеdir.

– Noo kirеyin? – tеdir.–

Am uqsal, Aq Qaan,  – tеdir. –

Sееŋ pağrınaŋ şıqqan,

  120 Ürеn-töl çoq, – tеdir. –

Pağrınaŋ şıqqan

Ürеn-töl sееŋ, – tеdir. –

Üjünçüzü Altın Sabaq alzaŋ,

On anda la sееŋ

Ürеn-töl çayalar, – tеdir. –

Altın Qaan nançıŋnıŋ qızın

Altın Sabaqtı sееnoq alarzıŋ, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at, – tеdir, –

Noo alın-kеlip, erbеqtеpçaŋ? – tеdir. –

  130 Mеn qaar-parğan,

Üş tölgе çеt-parğan Aq Qaan,

Altın Qaan nançımnıŋ qızın

Qaydе alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan, – tеdir. –

Çağıs çayaçı salğan, – tеdir. –

Qwday salğan, qubulbas, – tеdir. –

Çayaçı salğan, salınbas, – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ, – tеdir. –

Ürеn-töl anaŋ sеnеŋ çayalarğa,

  140 Quday eedе salğan, – tеdir.

– Mеn, qaar-parğan Aq Qaan

Qaydе noo, oğlan qıstı alçın polğam? – tеdir.

– Alarzıŋ, Aq Qaan! – tеdir. –

Ono, Altın Qaan nançıŋnıŋ qızı

Üjünçüzü Altın Sabaq, – tеdir. –

Sееŋ nе,

Iygi Altın Sabaq çörça! – tеdir. –

Üjünçü Altın Sabaqtı alzaŋ,

Ürеn-töl on, anaŋ çayalar, – tеdir. –

   150  Alarzıŋ! – tеdir.

         – Çooq, albassım, aq qor at! – tеdir.

        – Albassıŋ ma? – tеdir.

        – Albassım! – tеdir.

        – Qaya pararzıŋ, – tеdir, –

         Alarzıŋ!

        – Albassım! – tеdir.

Alıptıŋ postuğ alıp tölü

Altın örgеdеŋ

Nandıra purur-kеl, pas şıqtı.

160 Anaŋ körbodwrğanı

Qalqalı köznеqtеŋ:

Aq oy atttıŋ üstüngе

Altın ezеr pajınğa as-salğan

Toğws tazının tеrеzinеŋ

Noo, ördürgеn

Qara tobur qamçızın

Oŋ plеqqе kеl swqtı.

Qara tobwr qamçını sörtеn-kеl, kirdi.

Altın örgеgе kir-kеlip, erbеqtеpça:

170 – Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Altın Qaan nançıŋıŋ qızın

Altın Sabaqtı alarzıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Pas-kеldi, Aq Qaanı

Altın stol kеqsinеŋ

Çazı-töjünеŋ tudubalıp,

Kеçе tüğеn

Kеş pala şеni polban-qaldı.

Şığara sörtib-aldı.

180 Şığara sörtib-alıp,

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan?

Albassıŋ ma? – tеdir.

Üjünçü Altın Sabaqtı? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Qara tobur qamçını

Pötölеqqе şığa sun-kеlip,

Aylantır-kеlip, tüjürçitqanda –

Anaŋ körbodurğanı:

Aalınaŋ aq çalın,

 190 Soonaŋ kök çalın oynap tüştü.

Aq Qaanı şağana şabıza-pеrgеni:

Aq Qaan tеbir taqtığ polğa

Noo, toğws toğlana-pardı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,

Aalbassıŋ ma? – tеdir.

– Albassım! – tеdir.

Iyginçizin ködur-kеlip,

Aylantır-kеl, tüjür turğanda,

Aalınaŋ aq çalıŋ,

   200 Soonaŋ kök çalıŋ oynap tüşça.

Iyginçizin kеl, şabıza-pеrgеni –

Aq Qaanın wlwğ sağıjın

Asla şığara şabıspadı.

– Alarzıŋ ma, Aq Qaan,  – tеdir. –

Albassıŋ ma? – tеdir. –

Arığ tınıŋ şığara şabızarım, – tеdir. –

Aq Qaan edi açıyın şıdap polban, erbеqtеpça.

 Iyği qaranın çajın

 Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

210  –  Adıŋoq çitsin, at pozwn,

Alıp pozuŋ,  aq qor at! – tеdir, –

Körzеŋ, saa şapçıtqanım, – tеdir, –

Çе, alğayım! – tеdir.

– Ono, payoq eedе

Aydar kеrеq polğan!  – tеdir.

Nandıra purul-kеl, pas şığıbıstı.

Anaŋ körgеni:

Qara tobur qamçını

Altın ezеrdiŋ pajınğa iysaldı.

 220  Törlеdе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbiza-pеrgеni –

Üş qulaqtığ aq qor at pol-kеl,

Turubuz-oq pеrdi.

Aq Qaan iygi qarağın çajın

Toğra tartın-kеlip, erbеqtеpça:

– Ezе, Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq,

Alğan qijilеrim, – tеdir, –

Adı çitkеn aq qor attıŋ

Qaya kirqalarğa? – tеdir. –

   230 Alıp pozu, at pozw

Aq qor at, – tеdir. –

At küştüğ,

Alıp küştüğ, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Aq qor at şеni

Alıp tuğul, öskеndе çoq,

I* at törеl, öskеndе çoq! – tеdir. –

Parçıŋ çеrgе parboq körеyin, – tеdir. –

Anaŋ ara tınımnı

       240 Şığara şaptırıs qalarım, – tеdir.

Ejiq çanğa pas-pardı.

Altı qadıl

Altın quyaq polğan poltur,

Altı qadıl

Altın quyağın  al-kеlip, 

Qеs çada pardı.

Toğus topçuzun topçulan-kеlip,

Ezеn-mеnçi pеr-kеlip,

Altın örgеdеŋ pas şıqtı.

   250 Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Altın kirlеstiŋ  pas-tüşti.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

Soŋzürе şıqtılar, uzadıp.

Aq oy attı

Toğus ora pağlan poltur.

Şеş-kеlip, aq oy atqa

Çarğanat şеni kеl çapşındı Aq Qaan:

– O, apşıyda polzam,

Amda atqa çaqşa münçam! – tеdir.

260 Pura tartıp-kеlip, 

Aq qor at qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır şığıbıstılar. 

Arğalığ sınğa pastır şığıp,  

Qınat-parğan izеŋnеzin

Qısta kеl, pazıba-pеrdi.

En-parğan eqsiyin

Ira kеl tartıpça aq oy attıŋ.

Aq oy attı tеbin-kеl, çügurübüzе pеrgеni:

Noo, puluŋ çеrğе şaçıl-pardı.

 270 Anaŋ körbodwrğanı:

 Aq qor at* aq oy at –

 Şınıq qalıştarba şеl, parça.

 Aq qor at

 Şalam çortup la parb-odurça.

– Ezе, aq qor at, – tеdir, –

Aq çarıq iştindе, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

At törеl, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sеn aq qor at şеni

  280 Alıp tuğul, öskеndi çoq, – tеdir, –

Sееŋ üstün şığara! –

Erbеqtеn-kеl, eedе qaçırbodwrça.

Para-para kеlgеndе:

As parça ba, köp parça,

Toğus qalıq şеnеp-kеlip,

Aalınan artın anaŋ körbodurğanı:

Alton aşqımnığ

Altın tayğanıŋ sırtı kеl körünça.

Alton aşqımnığ

  290 Altın tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın

Ezеr qoynw pеlgе kеl tüştü.

At çolw qarın tartpa

Pasqışpa pol, parğan poltur.

Çalağ qiji çolw

Erin tartpa pasqış, sal-kеl,

Parğan* kirgеnnеr poltur po çеrgе.

Çеr ebirе alıp  çııltır.

Arğalığ sınğa şıq-kеlip,

  300 Sınğarap-qеl, anaŋ körbodurğanı:

Altın şarçın tözüngе

Attar padışpan,

Tеbir oqtarın padıra pas-kеlip,

Pağlap-parğannar poltwr.

Aq tasqıldı naara pas-kеlip,

Aq çarıqtıŋ odwr-partırlar poltwr.

Qara tasqıldı naara pas-kеlip,

Qara aynanıŋ odwr partırlar.

Toğws qwlaqtığ külеr qazanma

310 Qırıq qwlaqtığ çеs qazan

Twr-kеlip, et pıjırçalar.

Qırıq çayzanma toğws çayzan

Po pas-kеlip, 

Pöktеrgе şеni et üüb-kеlip,

Eedе pıjırçalar,* wlwğ toyğa.

Qara aynanıŋ ebirе qaştaş, çügür-çörçalar.

Qayzı söök qabalıp, çügür-oqçalar.

Tеbir közеştеrbе qaqtır-kеlip,

 Qanma çalbırğançе çügürüb-ısçalar.

      320  Ponw körüp,

Oŋ eqsiyin ızatqançе, pastır twşti:

– Po qara aynanın,  – tеdir, –

Qayda wlwğ toy polça,

Qaydе et pıjırçalar,

On, anda polar-no! –

Tеp-kеlip, pastır tüşti

Pastır-tüş, anaŋ körb-odwrğanı:

Altın şarçın tözündе

At sıŋışpan,

330 Attar toldıra twr-saltır.

Aq oy attıŋ üstünеŋ sеrgibiza pеrdi.

Altın kirlеskе pas-kеlip,

Altın örgеgе pas kiribisti.

Altın örgее pas kirip,

Ejiq ajıp, ezеn pеrça,

Poza altap, mеnçi kеl pеrça,

Anan körb-odwrğanı:

Altın örgе iştingе

Toldıra alıp kеl, odwr-salğan poltwr.

340 Altın stol noo,* stol qеqsindе

Ebirе aydastarı alıptar

Anda odwr-salğan poltwr.

Po pas-kirip,

Ezеn-mеnçi kеl pеrd-oq,

Toğws qatpaştıŋ ejigi qayra şabıldı,

Anaŋ körgеni:

Altın Qaan nançızı po pas-şıqtı.

Pas-kеlip: – Ezеnzin ma,

Aq çarıqqa toldura tügеn

  350 Aq Qaan, nançı! – tеp-kеlip,

On qolun kеl pеribisti.

– Ezеn-ezеn,

Altın Qaan, nançı!  – tеdir.–

Mında toldwra alıp odwrça,

Toğus qatpaşqa kirеŋ,  – tеdir.

Çеdingеnçе,

Toğus qatpaşqa aqqiribisti.

Toğus qatpaştın tübüngе aqkirip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

  360  – Ezе, Altın Arığ, alğan qijim,  – tеdir, –

Mağa, piskе Aq Qaan nançım qirdi.

Aş noo, aş noo, ur-kеlip, piskе pеr,  – tеdir.

Epçi kiji aq çanı par, qabaldı,

Alton alıp ijip, tospas

Altın şaralarğa

Toldura aş wr-kеlip,

Aş kеl, pеrça.

Iygеlе qağıştıra, ijibizе-pеrdilеr.

Aq talay şеni tolqwp, tüş-pardı.

 370 Pir ayaqtıŋ iygi ayaq pеrdi.

Iygi ayaqtıŋ üş ayaq pеrdi.

Toğus ayaqqa töönçе iştilеr.

Er-qabırtqazı, ezе, aş kirça-no.

Toğus ayaq ijibalğanda,

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın  Qaan nançı, – tеdir, –

Ezirgеnçе işpеn,

Noo kеrеqqе aldırdıŋ

Am ayda-pеr! – tеdir.

   380 – Noo qеrеqqе aldırayın,

Aq  Qaan nançı? – tеdir, –

Altın Sabaq qızımnı

Attap-şaptap-kеlip,

Kijigе pеrеrgе etçam.

Qaydığ toy salçaŋ

Noo mеrig salçınnı

On, anı oŋnap-polbançam,  – tеdir.

– Хı, qaydığ mеrig salçın, – tеdir, –

Qaydе oŋnabasqa? – tеdir. –

    390 Attıŋ azağın artıq polar, – tеdir, –

Alıptıŋ küjü artığı polar! – tеdir.

Ol andığ mеrig salarzıŋ, – tеdir. –

Aq çarıqtı,

Çеr altınğa kirbеzinnеr, – tеdir, –

Aq çarıqtı toğws qada

Ebirе çügürzinnеr! – tеdir.–

Qaydığ at aalınğa kеlеr,

Qıs palazı anıyı polar, – tеdir. –

Qaydığ alıp, – tеdir. –

    400 Po çıılğan alıptı

 Pir oymaqqa sığa şabar,

 Oŋ qolba tut-kеl,  pеrеbis, – tеdir.

– Çaqşa-çaqşa, Aq Qaan, nançı, – tеdir, –

Şığaŋ, – tеdir, – am.

Alıp odurçitqan örgеgе pas şıqtılar.

Altın Qaan qıyğırça:

– Körеr, qaraqta polzın,  – tеdir. –

Uğar, qulaqta polzın! – tеdir. –

Qızımnıŋ uluğ mеriyin salçam, – tеdir. –

  410 Po çıılğan alıptıŋ, – tеdir, –

Qaydığ at noo, at çara şap-kеlip,

Aalına kеlеr,

Qızımnı attap-şaptap-kеlip,

Ağa pеrеm, – tеdir. –

Po çıılğan alıptı

Qaydığ alıp 

Pir oymaqqa sığa şabar, – tеdir, –

Oŋ qolba twt-kеl,

Pеrеrim! – tеp-kеlip, qıyğırça.

  420 Ponw wqqan alıptar

Altın örgеdеŋ talaşpa kеl şıqçalar.

Şığa-şığa kеlgеnnеrdi:

Pılar iygеlе çat-qaldılar am.

Attardı edе lе pojatçalar.

Altın ezеrlеrin al-kеlip,

Çibеq-parğan tiskinnеrin paş orap-kеl,

Eedе lе pojatçalar.

Attar parğan soonda,

Üş kün ertkеndе

  430 Anaŋ wğwb-odwrğannarı:

Taşqarı çеrdе

Mağrap-kеlip, at kеl kiştеpça,

Mastan-kеl, alıp sözübе erbеqtеpça.

– Pееrе şıqsa, Aq Qaan! – tеdir. 

Aq Qaan tura sеrgidе:

– Mееŋ, – tеdir, –

Noo, çarışqa çörçiğan

Qırağa tulap-kеlip, qır qat alçıtqan

Üş qulaqtığ

 440 Aq qor adım kiştеpça! – tеdir.

 Pas şıqtı, pas şığıp:

– Noo poldw, aq qor at? – tеdir.

– Attar parğannar qala

Üş kün ertip-pardı! – tеdir. – 

Am mеni pojat, – tеdir.

– Pay-pay, aq qor at,

Sеn noo parçın polğanzıŋ?

– Pojat! – tеdir.

Altın kirlеstiŋ pas tüşti,

  450 Aq qor attıŋ

Çibеp-parğan tiskin

Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırınğa

On ayazınma anaŋ şabıza-pеrgеni –

Tеbinkеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Qobraq ölеŋ pajı qoğraban-pardı,

Qıyaq ölеŋ pajı qığjaban-pardı!

Qaydığ çеrgе par çügürübüskеn –

Kör, tappan-qaldı.

 460 Altın örgеgе pazıb-oq kirdi.

Altın örgеgе pas-kirip,

Altı küngе şığara kеl odwrçalar.

Altı kün ertib-odwrğanda

Çеr üstü niğilça,

Çеgеn tübw tartılça.

Qalqalı köznеkti qayra şap-kеl,

Körçalar, anaŋ körb-odwrğannarı:

At aşpas arğalığ sınğa

Adazı-pariy attıŋ artıq

 470 Qan qwlwn kеl tüşti.

 Qan qwlwn üstüngе

 Tayğa şеni alıp odwrsaltır.

 Erbеqtеnça:

– Ezе, qan qwlwm, – tеdir. –

Attar parğannar qala, – tеdir. –

Altın kün ertip-partır, – tеdir. –

Attardı çеdеrziŋ ma? – tеdir.

Qan qulun at ünübе kiştеpça,

Mastan-kеl, erbеqtеpça:

480  – Pay-pay, Qan Oolaq, em külügüm, – tеdir. –

Altı kün parğan attardı, – tеdir. –

Üş  kün çеt noo, çеttirbеn,

Üş küngе çеdеrim, – tеdir.

Alıp tölü

Altın şarçın noo, tözüngе pastır tüjüp,

At üstünеŋ sеgribizе-pеrdi.

Altın ezеrin,

Toğus qolayın nandır-kеlip,

Püktеrgеda şеni üübça.

 490 Çibеp-parğan tisqinin

   Paş orap-kеlip,

Çalbaq-parğan sırtınğa

Anaŋ kеl şabıza-pеrgеni –

Tеbin-kеl, çügürübüzе-pеrgеni:

Po çеrgе toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl twş-qaldı.

Altın örgеgе pas-kirdi alıp tölü.

Altın örgее pas kirgеndi,

Aq Qaanma Altın Qaan

  500 Altın stol tübüngе odwr-kеlip,

Aşpa-tabaq çiib-odwrçalar.

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Adaŋmada,  – tеdir. –

Attıŋ artıq

Qan qulun kirdi, – tеdir. –

Adaŋmada, alıptıŋ artıq

Qan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir. –

Pееrе odwr!

Qaydığ çеrdin çayap, kеldiŋ?

 510  Noo tеgеn alıpsıŋ,

Adı-şolaŋnı swraş-kеlip, – tеdir,–

Tanış körеŋ, – tеdir.

Qan Oolaq pas-kеlip,

Qıyzılarınğa kеl, odwrwbwza-pеrdi.

Altın Arığ aş wr-kеl, kеl, sala-pеrdi.

– Çöö, – tеdir, –

Içеmnin tübülgеn, abam

Indiğ nеbеni işpеdim, – tеdir, –

Işpеssim, – tеdir, –

  520 Mеn tеgеnda adana pеrеm, – tеdir.

Aşpa-tabaq çiip-kеlip, erbеqtеnça:

– Ezе, Altın Qaan, – tеdir, –

Noo tеgеn alıp polayın? – tеdir. –

Aq çarıqqa toldwra twgеn, – tеdir, –

Noo, qırıq aşqımnığ

Qaan tayğanı twdwna çatqan

Qaan Alıptı oŋnapçazaar-no? – tеdir.

– Obw, oğlan tüştеŋ qala 

Pis nе, üş nançı polğannıbıs, – tеdir. –

  530  Aq Qaan, nançım,

Qaan Alıp – pirgе

Çеr ebir-kеlip, pirgе çörgеbis,  – tеdir.

– Ono, Qaan Alıp abam,

Eedе aytqan, – tеdir, –

Altın Qaan çеringе par,

Noo, Altın Qaanıŋ qızın alarzıŋ

Tеp-kеlip, ıstırdı,– tеdir.–

Ono, Qaan Alıptıŋ palazı,

Qan quluŋnun,* qan qulun attığ

540 Qan Oolaq polarım, – tеdir.

– Polzıda – polar, – tеdir.*

Çе, – tеdir, – Qaan Alıp abaŋğa

Köptеptirzıŋ, – tеdir, – tеştilеr. –

Ezе, noo, odur-kеlip,

E, am, a, mеn am nooba `

Qan qwlwnma pirgе polubıstım!*

Mınaŋ şaçıl-kеl, çügür-parğan

Qan qwlwn at

Üş küngе çеttirbеn attardı

    550 Po çaba kеl çеtti.

Anaŋ körbodurğanı:

Attar alında

Toğus tеgri alında çügür-parça

Üş qulaqtığ

Aq qor at anda çügürça.

Tеbin-kеl, çügürça.

Çügürе-çügürе kеlgеndе –

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-pardı.

Aq qor atqa qoş-kеl, çügür-parğanda,

 560 Aq qor at po noo, qarça aylan-kеl, kör:

Mağrap-kеlip, kiştеpça,

 Mastan-kеl, erbеqtеpça.

– Attaŋ artıq

Qan qulun çayaltırzıŋ, – tеdir. –

Am iygеlе çaraş şap, körеŋ,  – tеdir, –

Mеn qan,* e, aq qor at, – tеdir, –

Attardıŋ künüyübе parçam,  – tеdir, –

Sеn altı kün soonaŋ şıqqan at,

Çеdiş-kеlip,

   570 Am maa* qoştanıştıŋ,  – tеdir, –

Am iygеlе çügür körеŋ,  – tеdir.

Iygеlе suğluğa alışpan çügür-parçalar.

Çügür-parçığan twjwndе,

Anaŋ uğubodurğannarı:

Çеr tübе çеrdi:

Tüplеq tabı tüplеpça,

Tübеn qoray qıybraşça.

Çaçaq tabıjı taplaşça.

Çazı tübе çarılça.

  580 Ponw körgеn, ponw uqqan 

Aq qor at erbеqtеpça:

– Po noonıŋ közе polça

 Oŋnapçaŋ ma, qan qor at?  – tеdir.

– Çеr tübü çеrdi, – tеdir, –

Çayaq tabıjı taplap-kеlip,

Ertip-pardı, – tеdir. –

On, anı wqtım, – tеdir.

– Qoruqpan, çügür-par,

Qan qor at! – tеdir. –

590 Ol sеni atpadı,  – tеdir, –

Adı çitkеn

Adığçıda Qandavata, – tеdir. –

Üstüngüzе

Qırıq tеgri üstündе çatça,  – tеdir, –

Mеni köstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Toğus qaraqtığ

Tiriğ tınığ altın oqpa

Mеni qöstеp-kеl, attı, – tеdir. –

Am kör, qan qwlwn, – tеdir, –

 600 Toğws qaraqtığ altın oqtıŋ

Küjü artıq polar ba?

Çooq mееŋ aq qor attıŋ

Küjü artıq polar ba?

Ol anı körеrzin,  – tеdir.

Çügür-parçat, anaŋ körb-odurğannarı:

Üdürе kеlе toğws qaraqtığ

Altın oq olap-kеl, uçuq-kеlça.

Aaların qеl, wçwq kеlb-odwrğanda,

Üş tеgri tozw uçuq-kеldi.

  610  – Am kör, qan qor at,  – tеdir, –

Mеn aq qor attı,  – tеdir. –

Qayçе çayalğan aq qor atqa

Am sеn körеrziŋ,  – tеdir.

Üş tеgri wçwq kеlb-odwrğanda

Aq qor attı

Kеzе köstеp-kеl, wçwq kеlçitqanda.

Aq qor at silgin-kеl,

Şağana kеl, tеbin-kеl, attıbıza-pеrgеni –

Uçuq kеlçiğan toğws qaraqtığ

620 Altın oqtın üstüngе kеl-tüşti.

Anaŋ artın tеbin-kеlip, attıbıza pеrgеni–

Qan qor attıŋ aalın

Toğus tеgri aalın par, tuşti.

Altın oq anaŋ artın wçwq-kеl,

Parıbızoq pеrdi.

Toğus tеgri aalına par tüjip,

Maŋrap-kеl, kiştеp,

Aylan-kеl, kiştеpça:

– Kördiŋ ma, qan qor at,  – tеdir. –

  630 Körzеŋ, – tеdir. –

Po Qandavata pozwŋ-oq çarba,

Mеni albarar poltwr-no!  – tеp-kеlip.

Anaŋ artın toğws tеgri aalına çügür-kеlip,

Aalınaŋ artın altın tayğanıŋ

Sırtı kеl köründi.

Altın tayğanıŋ tözüngе kеl tüştilеr.

Anaŋ körbodurğanı aq qor at:

Aq tasqıldıŋ üstüngе 

Aq çibеq tartıp-salğannar poltwr.

 640 Şağana qеl şaçılıbıza-pеrgеni –

Aq tsvеttın üstübе

Aalına* azaq tеğbеn,

Soonda azaq tеppеn,

Ajıp-kеl, attıda.

Toğws tеgri soonaŋ çügür kеlçiğan

Qan qwlwn

Ajır-oq kеl attıda.

Paza at çoq.

Ponw körgеn aq qor at,

650 Türlе kеl silginça,

Tüplеdе kеl tеbindi:

Alıptıŋ postuğ

Alıp pol-kеl, tura kеl sеrgidе.

Altın örgеdеŋ Aq Qaan,

Altın Qaan Qaan Oolaq

Pas şıqqanar poltwr.

Qaan Oolaqtıŋ aalına pas-kеldi

Aq qor at:

– Ezе, Qaan Oolaq – tеdir, –

  660 Adaŋmada, – tеdir, –

Aq çarıqqa toldwra twğеn

Qaan Oolaq poltwrzıŋ,  – tеdir, –

Körçam,  – tеdir, –

Alıptıŋ artıq alıpsıŋ,  – tеdir. –

Paşqa çеrdеŋ parıp,

Paşqa qıs tilеp-kеl, alarzıŋ, – tеdir.

Sеn indiğ alıpqa, – tеdir, –

Sılğap-kеlip, parçın çеrdin alarzıŋ, – tеdir. –

 Altın Sabaqtı sеn albassıŋ, – tеdir.

  670 – Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Mеn attap-şaptap-kеl,

Abam ısqan,  – tеdir. –

Çooq albaçıŋ polğam?  – tеdir.

– Albassıŋ!   – tеdir.–

Altın Sabaq üş tölğе şığara çajağan

Aq Qaanda polza,

Aq Qaanğa parar! – tеdir.

– Pay-pay, aq qor  at, – tеdir, –

Çööq alın-kеl,  erbеqtеpçaŋ?  – tеdir. –

    680 Qaar-parğan Aq Qaanğa

Qıs palazın qaydе alçın* parçıŋ polğan?  – tеdir.

 – Parar,  – tеdir, –

Parar, Qaan Oolaq, – tеdir. –

Еsli* qıs palazın talaş-kеl,

Mееŋmе talajıbıssaŋ, – tеdir, –

Sılalı öskеn sınıŋnı

Sıı  şabarım, – tеdir. –

Sеn Aq Qaanın nançızının oğlan twştan qala

Çörgеn Qaan Alıp nançızıdıŋ palazı

690  Mеn sеni çaqşa tilbе aytçam, – tеdir, –

Mеnеŋ talaşpa, – tеdir, – qıs palazın.

Qan Oolaq tüŋdеri körgеn qarağın

Öörе körbеn, twr çada pardı.

Twrdı-twrdı,

Altın Qaan erbеqtеpça:

– Pay, qor at, – tеdir, –

Çööq alınçazıŋ?  – tеdir. –

Mееŋmе oğlan twştan qala

Pirgе çörğеn Aq Qaan,

  700 Qaar-parğan Aq Qaan nançım,  – tеdir, –

Mееŋ qızımnı

Qaydе pеrçеŋ polğam? – tеdir, – ağa.

– Pеrеrziŋ, Altın Qaan,  – tеdir, –

Pеrеrziŋ,   – tеdir, –

Aq Qaan üjünçü Altın Sabaqtı albançе,

Ürеn-tölü çayalarğa

Quday salban, – tеdir, –

Nе, ujünçü Altın Sabaqtı

Ono, sееŋ qızıŋ alar,  – tеdir, –

  710 Ezе, Altın Oolaq,* – tеdir, –

Qıs palanı talaşpa, – tеdir. –

Mеn Aq qor attıŋ

At pozw-alıp pozw

Aq qor attıŋ qolwnğa kir-parzaŋ

Ölbеnin – ölеr,

Aşpanı – ajar, –  tеdir.

Qaan Oolaq  twrdı-twrdı,

Iygi qaraŋıŋ kör-qеl, erbеqtеbisti:

 –  Ezе, Aq qor at, – tеdir, –

 720 Altın örgеdеŋ şıqçığamda,

 Qaan Alıp abam, aytqan, – tеdir, –

– Ezе, palam, Aq Qaan nançımnıŋ

Aq qor atpa sös talaş-kеlip,

Sеn qabıjıza pеrbеdiŋ, –

Tеp, aytqan, – tеdir. –

 Aq qor at küştüğ,

 Alıp küştüğ aq qor at!

 Arığ tının çеttir-salarzıŋ!

 Aq qor atpa la

730  Sös talaş-kеl, talaşpa i qabışpa, –

Tеp, aytqan! – tеdir. –

Çе, aq qor at, – tеdir, –

Sеn eedе ayt-salğanda, 

Parçam, – tеdir. –

Paşqa çеrdiŋ qıs alarım, – tеdir.

Anaŋ artın qan qwlwn at, qwlwŋnı

Çеdinb-alıp, pas-pardı.

Altın ezеrin sal-kеlip,

Toğws qolayın tıqtıp-kеlip,

  740 At üstüngе çarğanat şеni çapşırdı.

Adın pwra kеl, tartıpçığanda,

Altın örgеdеŋ qıs palazı

Altın Sabaq çügür-şığıp:

– Pay-pay, Qaan Oolaq, – tеdir, –

Sеn mеni aptap-şaptap,

Alarğa kеlgеn qiji, 

Çööq parçazıŋ? – tеdir.

– Ezе, Altın Sabaq, – tеdir, –

Aq qor at aytsalğan söstiŋ, – tеdir, –

750 Mеn qaya parayın, – tеdir. –

Parçam!  – tеdir, –

Qıs palazı sııtpa çat-qaldı:

 – Sеn,  – tеdir, –

Mеn parçıŋ qijim

Çööq mеni alban, parçazıŋ, – tеp-kеlip,

Eedе sııtpa çat-qaldı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Noo, arğalığ sınğa pastır şığıp,

Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl pazıba-pеrgеni –

   760 Qan qwlwn tеbin-kеl, çügürbüzе-pеrgеni –

Po çеrgе

Toğws küngе ajılbas,

Qara twban toldwra kеl, twş-qaldı.

Aq qor at qıyğırça:

– Qıs talaşçın alıp

Paza paroq pa? – tеdir, – mında.

Qaan Oolaqtın paşqa, – tеdir, –

Qıs talaşçıŋ alıp

Mеn körbеnçam, – tеdir.

770  Eedе kеl qıyğırğanda,

Alıptar attarınğa mün lе, 

Tеs çada-pardılar.

– Vot*, on ol çaqşa, – tеdir, – 

Mеn aq qor atpa

Aalınışpılar, nannar! – tеdir.

Tooza taralıbıstılar.

Am altın örgеgе pas-kirdilеr.

Aq Qaan, Altın Qaan pas qirdilеr.

Altın örgее pas-kirip,

780 Altın stoldıŋ kеqsingе qеl, odurubusqannarda –

Üş qwlaqtığ

Aq qor at pirğ-oq pas-kirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir.

Altın Sabaq sııtpa mınd-oq odwrça.

Aq Qaan üş tölgе şığara

Çajap-pardı Aq Qaan, – tеdir, –

Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir, –

 Am sеn.

– Çooq,  aq qor at, – tеdir, –

790 Qaar-parğan Aq Qaan

Abamma,  – tеdir, –

Pirgе nançı pol-kеl, çörgеn Aq Qaanğa

Mеn parbassım, – tеdir. –

Mеn parçın qijimni

Çööq sеn noo,

Mınaŋ qaçırıbıstıŋ? – tеdir.

– Aq Qaanğa pararzıŋ! – tеdir.

– Alınçaŋ ma,

Aq qor at? – tеdir, –

800  Kak Qaan qaydıy* parçıtqam? – tеdir.

– Pararzıŋ! – tеdir.

– Parbassım! – tеdir. –

Ödür-sal, parbassım, – tеdir.

– Çooq parazıŋ, Altın Sabaq? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Aq qor at pwra şabıldı,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Altın ezеr pajınaŋ

  810 Altın sabtığ

Qara tobwr qamçını

Oŋ qolunğa kеzb-al,

Po* sörtеn qirdi.

– Ezе, Altın Sabaq,  – tеdir. –

Aq Qaanğa pararzıŋ ma,

Parbassıŋ ma? – tеdir.

– Parbassım! – tеdir.

Çеtti twlwyinğa qabaldı

Şoyun taqtı polğa 

 820 Tüŋdеrе kеl pazıbıstı.

Qara tobwr qamçını

Pötölеqqе swn-kеl, tüjür-turğanda.

Anaŋ körb-odwrğannarı:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Qıs palazın şağana kеl, şabıza pеrgеni –

Qıs palazı şoywn taqtığ polğa

Çılan çilеp tabırıl, çada-pardı.

 Edi açığınma:

830 – Ödür-sal, aq qor at, – tеdir. –

Parbassım, – tеdir.

Iyginçizin ködür-kеlip, tüjür-wrğanda:

Aalınaŋ aq çalın,

Soonaŋ kök çalın oynap, tüşti.

Iyginçizin kеl şabıza-pеrgеni:

– Mеn sеni açın-kеl, şaptım,  – tеdir. –

Am tınarıq şabarım.

Qıs palazıŋnıŋ arığ tının

Asla şığara şabıspadı.

  840 Qıs palazı tabırlıdı-tabırlıdı:

– Adıŋoq çitsin, aq qor at,  – tеdir.–

 Sеn aq qor attıŋ

Qaydığ çеrgе kir-qalarğa,  – tеdir.–

Çе, pararımoq-no,  – tеdir.

– Ono, ertе pay-oq

Aydar kеrеq polğan! – tеdir.

Qıs palazın pojadıbıza-pеrdi,

Altın örgеdеŋ pas şığıbıstı.

Aq Qaanın iygi qaranın çajın toğroq tartınça:

 850 – Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Po adı çitkеn aq qor attıŋ,

Qaya kir-qalarğa, – tеdir. –

Mеni,  – tеdir, – emdе soyda, – tеdir, –

A mında, – tеdir, –

Sееŋ qızıŋnı Altın Sabaqtı,

Körçaŋ ma?

Arığ tının asla şığara şabıspadı.

Qaydığ çеrgе

Par kirеrgе, – tеdir, –  aaŋ?

     860 Alarım-no, – tеdir, –

Ezе, qaydıda polza.

Aq Qaan* aqsın adın-sal, odwrça:

–Uluğ obal, uluğ kеy, – tеdir,–

Oğlan tuştеŋ iygеlе, – tеdir,–

Iygi nançı pol-kеl çörüp,

Sеn apşıy qaydе mееŋ qızımnı

Alçın polğanzıŋ? – tеdir.

– Ezе, qaya parçıŋ?  – tеdir, –

Albazam,  – tеdir, – parçabıs

 870 Arığ tınğa çеt-salar, – tеdir, –

Aq qor at.

Altın Sabaq sııtpa twrdı.

Ezе, noo, Aq Qaan erbеqtеpça:

 – Ezе, Altın Qaan, nançı,  – tеdir, –

Odurtup-kеl, – tеdir, –

Iygi pajıbıstı qoşsaŋ, – tеdir, – am.

Qıs palazı pas-kеlip,

Aq Qaannıŋ qıyınğa kеl odwr-kеlip,

Kеdrе aylan-saldı.

  880 Iygi paştarın,

Ezе, qaya parzın?

Qoş çada pardılar-no!

Qıs toyın toğus küngе şığara

Odur-kеlip, ijip, ılğaş-kеl, işçalar.

Toğus künnüŋ pajında

Aq Qaan erbеqtеpça:

– Ezе, Altın Qaan, nançı, – tеdir, –

Çabıs ta polza, tağım par.

Tayısta polza, swğwm par, – tеdir,–

 890 Çеrlig kiji çеksеgеn, 

Suğluğ qiji suqsağan

Çеrim-oq aylan körеm! – tеp-kеlip,

Tura kеl sеğridi,

Altın Sabaqtı uğjap-taşqap-kеlip,

Altın nıbırtqa iştеp-kеlip,

Oŋ qarmanınğa kеl suğundı.

Altın örgеdеŋ pas şığıp,

Ezеn-mеnçi pеrijb-alıp,

Altın Qaan sooba pas-şıqtı.

 900 Aq oy at poş çörgеn poltwr.

Altın örgеdеŋ pas-şığıp,

Aq oy atqa kеlip,

 Çarğanat şеni çapşındı.

Anaŋ artın pwra tartıp-kеlip,

Aq qor at, üş qwlaqtığ

Aq qor at eedoq twr-saltır.

Qoştanış-kеlip,

Arğalığ sınğa pastır-şıqtı. 

Arğalığ sınnaŋ

  910 Qınat-parğan izеŋnеzin qısta kеl, pasça.

Tеbin-kеl, çügür şıqqanda –

Noo puluŋ çеrgе şaçıl-pardı.

Çеr ortağı çеrgе 

Anda şaçıl-parğan poltwr,

Üş qulaqtığ aq qor at.

Anaŋ körbodurğanı:

Şalam çortuşpıla parb-odurça.

– Adı çitkеn

Aq qor at, – tеdir,–

    920 Adaŋmada, çayalğan,

At artığı at – sеn-oq,

Alıp artığı alıp

Sеnzıŋ-oq, – tеdir. –

Ölbеs-parbas, – tеdir, –

Qan Oolaqtı qorğws-kеl,

Sеn ızıbıstıŋ,  – tеdir, –

Aaŋ alçın kijizin

Mağa am küşpе,

Mağa pеr-saldıŋ, – tеdir.

  930 Nana-nana kеlgеnnеrdе:

Toğws qalıq şеnеp-kеlip, 

Aalınaŋ artın alton aşqımnığ

Aq tayğanıŋ tеgеyi qеl, köründi.

Aq tayğanıŋ tözüngе

Sılağaylığ sın kеl, tüştilеr.

E, ezеr qoynw pеlgе kеl, tüştilеr.

Sınğarap-kеlip, körgеnnеri:

Malı twrğanıba,

Çonw çatqanıba.

940  Eniş töbеrе pastır tüşçitqannarda,

Anaŋ qörbodwrğannarı:

Qalqalı ejiq qayra şabıldı.

Uluğ-Kiçiğ Altın Sabaq

 Po çügür şıqtılar.

– O, qayranda

Em külügüs Aq Qaan

Aylan-kеldi! – tеp-kеlip,

Altın kirlеstin çügür-tüştilеr,

Qoldaŋ qap, qoltwqtan çölеp-kеl,

950 At üstünеŋ tüjürçalar.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirdilеr.

Altın örgеgе çеdinmal, akkirip,

Erbеqtеpçalar:

– Ezе, Aq Qaan, – tеdir, –

Odnaqa* çapsıq nеbе aqqеldin, – tеştilеr.–

Körgüs!

Oŋ qarmanın şığara tartıb-alıp,

Anaŋ taştabısqanı:

Altın Sabaq altın örgе

960 Işti toozw sustaş-kеlip:

Enе qaş şеni elbеŋnеp, 

Pala qaş şеni çalbaŋnap-kеlip,

Tura kеl sеgridе,

Iygi qaranıŋ çajın toğra tartınça.

Uluğ-Kiçig Altın Sabaq:

– Üjünçü Altın Sabaq

Pistiŋ kеldi! – tеp-kеlip,

Altın stol kеqsingе odwrtwp-kеlip,

Aşpa-tabaq kеl, azrapçalar.

 970 Altın örgеdеŋ çügür şıqtılar,

Qırıq çayzanı kеl, qıyğırçalar:

– Pееrе kеlar, qırıq çayzannar!

Tеp-kеlip, qıyğırışçalar.

Qırıq çayzannar çügür-kеlgеndе –

Qırıq maltı kеl alıp, taştapçalar:

– Ezе, çayzannar! – tеşçalar.–

Qır asqırdıŋ örün

Qıraa soq-kеlip,

Qırban tartıp-kеlip,

980 Toy salar, – tеşçalar.

Tor asqırdıŋ öörün toozw soq-kеlip,

Toğram çalap-kеlip,

Toy salar! – tеp-kеlip,

Qırıq malta taştapçalar.

Ponw uqqan çayzannar

Qırıq maltanı qab-alıp,

Toŋ toŋna iştеp, çada-pardılar. 

Noo, toŋçağaştar oŋnaş-kеl, çığılçalar.

Qızıraqtar qısqırış-kеl, çığılçalar.

990 Çеtti küngе şığara

Çеr qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl kirçalar.

Qırıq e, toğus künğе şığara

Tobraq qarazı pilbеs,

Uluğ toyğa kеl, kirçalar.

Toğus qünnün pajında

Uluğ toy kеl tozılça, 

Çağınnarınğa

Altın ton kеl, sıylapçalar.

1000 Ariy kеdеrеlеringе

Torğu tonnar kеl, sıylapçalar.

Torğw tonnar alğannarı sıbraşçalar:

– Pis körzеŋ

Pılarğa çağın-oq!

Pisqе torğw tonnar pеrçığannarı,

Pılarğa altın tonnar pеrdilеr! –

Tеp-kеlip, nеdovolьno ol.

Adaylar sеbiriş-kеlip,

Ezе, ol çör-polban,

1010 Çat-kеlip, çiipçalar

Anda sööktеrdе-ettеrdе.

Uluğ toy kеl tozılğanda

Aq Qaan altın örgеdеŋ pas-şıqtı,

Aq qoy attıŋ

Ezеrin al, taştapça.

Tiskinеn kеl şwrça:

– Ezе, aq oy adım,

Aq qor at, – tеdir, –

Sürgе tayğa tözüngе par-kеlip,

1020 Toğws qılğaŋnap-kеl, – tеdir, –

Ot ottalar!

Süt köldеŋ qajınğa par-kеlip,

Üş ortap-kеlip,

Swğ ijar! – tеp-kеlip, pojatça.

Iygi at anaŋ artın

Tеbin-kеl, çügürübistilеr.

Altın örgеgе pas kirdi.

Altın örgеgе pas kirip,

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

1030 Piydеŋ wlwğ piy pol-kеlip,

Po çеrgе qıyğılap-kеl, er kirbеnça.

Qınap-kеlip, şağ kirbеdi.

Qaannıŋ uluğ qaan pol,

Piydеŋ uluğ piy pol-kеlip,

Nе, mında paylap çurta-pеrdi.