Qaramergen

Жалпы мәлімет

 Bul ertek alğaş ret 1901 jılı N.N.Pantwsovtıŋ «Mаtеrıyаlı k izwtsеniyu каzаh-kirgizsкоgо nаrеtsiya » degen jynağında (Qazan, vip. ІІІ, s.35-40) qazaq jәne orıs tilinde transkrypsyasımen jaryalanğan. Ertek tömendegi jynaqtan alındı. «Babalar sözi»: jüz tomdıq. Astana, 2011. T.74. Qurastırğan: Qasqabasov S., Toyşanulı A, Nәbyolla N. 

Мәтін

Burınğı önken zamanda qazaq jurtınıŋ bir Qaramergen degen kicisi bolıptı. Öziniŋ dәwleti joq, jәne perzenti joq eken. Mergendikpen buğı anıp muyızın, qulan atıp sauırsın, әrtürli aŋ atıp, terisin satıp, jan saqtaydı eken. Jaz ketse- qıs kelip, qıs ketse-jaz kelip, joldassız jalğız juredi eken.

Bir künderde bayağı mergen mıltığın alıp: « qısı-jazı el barmaytuğın, adam turmaytuğın bir alıs jerge barayın! », – dep jürip ketipti. neşe kun jol jurıp, bir ulken tawğa kelipti: qarasa, tawda adam jürgen jol joq. bir saymenen atın jayaw jetelep, köp maşaqat tartıp, tawdıŋ üstine şığıptı. jan-jağına qarasa, aŋ kyik esepsiz köp eken. Mergen qwanıp, bir bastawdıŋ basına kelip, tastan üy jasaptı, töbesin jolım üydey qılıptı. birtalay wıq ağaşpenen, üydiŋ töbesin aŋnıŋ terisimen jawıptı.

jeti-segiz künde boldırğan arıq atı semirip, qur at bolıptı. Qaramegen twğalı munday şöptiŋ neşe türli bolıp birge öskenin körgen joq eken. jәne neşe türli ağaştar, neşe türli qızıl-jasıl qyalar bitken, bulbul qustarı sayrağan, yisi jupar qalapır sasıp turğan bir jaqsı jazyra eken. Mergen köp aŋ atıp, müyiz, terilerin sımbaldap qatırıp jattı. bir küni mergen baqırın asıp, et pısırıp, tünde otır edi, bir nәrseniŋ jürgen dıbısı estildi. Mergen: « Bul nemeneniŋ dıbısı, bul jerde adam joq edi? », – dep, qayran bolıp tursa, bir kök köylekti qatın kirip kelipti, eşbir jawap qılmay, bir tizelep otırıptı. Qarasa tüsi sarı, közi ala, jәne eki közin mengennen ayırmaydı. Mergen oyladı: « Bul nemene tağı bolıp ösken adam ba, jas küninde dalada qalıp, ya bir zyandas nәrse me? » –dep әrtürli oyğa ketip, qawıptenip otırdı. Bir waqıtta sorpası swalıp, baqırı şurqıldadı. Mergen baqırın tüsirip alıp, etin jedi, eki közin mergen de ayırmadı, ol qatın da ayırmadı.  

«Endi munıŋ ne ekenin bileyin » dep ulken selebe pışağınıŋ uşına bir domalaq et şanşıp alıp, «Mә!», dep qattı aqırdı, ündemey jeŋiniŋ işinen qolın şığarıp kelip, etti alıp, qatın jep qoydı. Odan soŋ jәne bir ülkenirek etti şanşıp «Mә!», –  dep tağı aqırdı, tağı da ündemey bayağıday alıp, jutıp qoydı. Mergen bildi, «bir zyanbas neme!» dep, qawıptenip, közin ayırmay otırdı, etin jep bolğannan soŋ, qolına selebe pışağın alıp, qattı aqırdı: «Şıq, jatamın!» – dep. Onda qatın közin tigip turıp: «әbyw, әbyw», – dep maldas qurıp otırıp aldı. Odan soŋ Mengen mıltığın alıp jәne aqırdı, «Şıq, jatamın!» – dep. Qatın «әbyw, әbyw», – dep türegeldi de artımenen şığıp jüre berdi. Mergen sığalap qarap tursa, qatın ayaŋdap bir beldi asıp ketti. Mergen tura salıp, üydi jağıp jiberip, «qaşayın !» dep oyladı da: «Qoy, munımen jarımas, qaşıp barıp uyqım kelgende jatarmın, izimnen kelip öltirip keter ! ne de bolsa bir ayla qılıp, aŋdıp jatıp, mıltıqpenen atayın», – dedi de jolım üyiniŋ wıq ağaşın jyıp, kisiut uqsatıp, ustine kimın jawıp, er toqımın tösep, jatqızdı, basına börigin kigizip, özi barıp, mıltığı tyetuğın bit şuŋqırda jasırınıp jattı. Bir kezde kün bulttanıp, qar jawdı da jerdiŋ jüzin ağartıp, kün aşılıp ketti. Bir waqıtta atı arqanda turıp, bir nәrseden ürkkendey bolıp dübirledi. Mergen oyladı: «endi, kele jatır ğoy, qaytemin?» dep qarasa, qatın ayaŋdap kele jatır. «ne de bolsa, bir atıp öleyin!», dep mergen buğıp jattı. Qatın keldi de kisige uqsap jatqan jolım üydiŋ töbesin «әbyw, әbyw» dep bas saldı, qur ağaş saldır-saldır etti. Qatın türegelip jan-jağına qarap turdı. Munıŋ jalmawız ekenin bilip, Allağa syınıp, mıltıqpenen mergen atıp edi, qatın «әbyw» dep, oq tygen jerin qolımen bir qoydı da qarap turdı. Mıltıqtıŋ dawısı qaydan şıqqanın bilmey qaldı. jan-jağına qarap turdı da qatın izimen qayta jöneldi. Mergen mıltığın oqtap alıp, jәne bir atıp qalıp edi, qatın bayağısınday «әbyw, әbyw» dep oq tigen jerin qolımenen bir qoyıp aldı da, sekirip-sekirip, jan-jağına qarap jıldam basıp jüre berdi. Qatın belden asıp kenken soŋ mergen jügirip kelip, atın erttep mineyin dep, er toqımına kelse, bayağı kicige uqsatıp jatqızğan jolım üydiŋ ağaşı pışaqpen keskendey bolıp, bölek-bölek bolıp qalıptı, üstine jayğan kyimi tilinip, şurq-şurq tesilip qalıptı. Munı körip, mergen janınan ümit üzip, qorqıp turdı. jәne oyladı: «anıqtap qarayınşı, әgar mıltıqtıŋ oğı ötken bolsa, qan aqqan şığar, әgar qan aqpasa, Qudadıŋ mağan jibergen bir qazası ğoy», – dep, atqan jerin qarasa, bir-birlep qan tamıp qalıptı, ekinşi atqan jerim kelip qarasa, qan tamşılap ağıp qalğan eken. Mergenniŋ köŋili az qwanğanday bolıp, taŋ atqan soŋ izimenen biraz jerge barıp edi,  aldında bir üŋgir tas körindi. qatınnıŋ izi sol üŋgirge kiripti. Mengen mıltığın qolına alıp, dıbıstap әri-beri jürdi, qatınnıŋ dıbısı şıqpadı. Megen kelip qarasa üŋgirden ayağı şığıp, qatın ölip qalıptı. Attan tüsip. ayağınan tartıp aldı. Qarasa, dambalı joq, adamnan eşbir böten jeri körinbeydi «bul qalay? Qolın köreyinşi!» dep qarasa, eki qolınıŋ alaqanı pışaqtıŋ jüzindey kök temir eken, sawsaqtarınıŋ üşi nayzaday ötkir, tasqa kirip ketedi. Mergen bir qolın kesip aldı. Oylanadı: « Munıŋ erkegi, bar şığari bir jaqtan kelip qalar! », dep atına minip jürip ketedi. Burınğr atqan aŋınıŋ terisin, müyizin bir jerge jyip qoydı da, munan basqa bir tawğa keldi: qarasa, buğı-maral köp eken. Bir buğını atayın dep, jasırınıp kelip, mıltığın sığalasa, sol atqalı turğan bupınıŋ bergi jağında bir qamşıday aq nәrse qıymıldaydı. «ne de bolsa atayın», dep mıltığımen atıp edi, joq bolıp qaldı. kelip qarasa, bir jılan, bası kök temir eken, moyınınan üzip tüsken eken. basın kisesine salıp, mergen jәne jürip ketti.

«Bul tawda tapı da oq jılan bar şığar, özge bir tawğa bayayın!», dep kele jatsa, sanı jıbırlaptı, birazdan soŋ sanı awırıptı. «Ne boldı?» dep qarasa, kisesi tesilip qalıptı, tonı-şapanı, köylek-dambalı tesilip qalıptı. keşke taman jәne bir tawğa kelip qondı. erteŋ erte qarasa bir özenge el qonıp, byesin baylap jatır, üylerı appaq, künge şağılısadı. Mergen munı körip, qayran qalıp turdı. « bul qalay? bul jerde el joq edi, qaydan kelip qaldı? Jaw ma, El me? adam ba, peri me? endi ne de bolsa barayın, meni bular da körgen şığar», – dep atına minip kekdi.

Jılqışıları qulın qwıp jür. qurıqtarı altın-kümis, eşbirewi mergenge közin salmadı. Bir bwırel saqaldı adam bye baylağan jeliniŋ basında tur. Mergen soğan keidi. Qarasa, jeli arqılı jibergen. Mergen kelip sәlem berdi, awız qymıldağanday bolıp sәlem aldı, dünyeniŋ jüzin qap-qaraŋğı tuman basıp ketti, eşnәrse körinbedi. mergen ymanın aytıp, janınan ümit üzip turdı. bir mezgilde atın birew jetelegendey bolıp, şılbırın tarttı, atı jürdi. bir jerge kelip qoltığınan tarttı «tüs!» degendey bolıp, mergen tüsti. Etiginen tarttı «jür» degendey bolıp, mergen jürdi. Bir jerde esik mısaldı aşıldı bir nәrse, mergenniŋ moynındağı mıltığı alındı. Mergen kirip kelse, bir ülken üy, altın, kümispen baqandar bar, atlas, jibek kilemder töselgen, qamqap, maŋlıq körpeler qatarlanıp turıptı. Jüktiŋ üstinen toğız qabat torğın körpe özi kelip tördiŋ aldına salınıp jatır, işbir janı bar nәrse körinbeydi. Mergen kelip esik aldına otırayın dep edi, bir nәrse kelip köterip tastadı, otırğızbay, etinen tartqanday bolıp, tördiŋ aldına şığardı. Mergenniŋ esi ketip otırdı. Bir mezgilde samawır özi kelip, dastarqan özi jayıldı, neşe türli jemister satılıp, şay quyıldı eki şınığa. bir şınını mergen işti, bir şını özi quyılıp, işilip oturdı. Munan soŋ bir kümis şaramenen qımız keldi, ojawı altın. özi sapırılıp, altın ayaqqa quyılıp turdı. Mergen işti, bir mezgilde mergen: «Toydım!», – dedi, qımız köterilip ketti de, bir tabaq qazı-qarta keldi. Mergen oyladı: «menı semirtio soyğalı otırğan bir nәrse ğoı »,- dep toyğanınşa jedi jәne artınan palaw keldi, ne türli jemisi bar, neşe alwan yisi bar.

Mеrgеn jәnе jеdі dе «Еndі, tоydım, еş nәrsе jеmеymіn! Sіzdеr nеğılğаn jаnsızdаr? Munşа mеnі qurmеttеdіŋіzdеr, twğаlı кörmеgеn sıyımdı кördіm, jеmеgеn tаmаğımdı jеdіm. Mergen jәne jedi de «endi, toydım, eş nәrse jemeymin! Sizder neğiılğan jansızdar? Munşa meni qurmettediŋizder,  twğalı körmegen syımdı kördim, jemegen tamagımdı jedim. endi meni öltirseŋder de közime körinseŋder eken », – dedi. eş nәrse körinbeydi. dastarqan jynalıp ketti, bir kümis qumpan keldi, bir şılapşın keldi aldına, qolına sw quyıldı. Mergen qolın jwdı. Bir aq torğınnan qılğan neşe türli altın ğermenen zyanattanğan sülgi oramal kelip, aldına salbırap turdı. Mergen qolın sürtip bolıp ayttı: «men müsәpir, şarşap turğan adam edim, atımnıŋ artına bir kyiz bolsa, barıp jatsam eken. Alla razı bolsın! munşa körmegen jaqsılıqtı kördim», – dedi. Eşbir jawap bolmadı. Mergen neqıların bilmey otırdı. «Tüzge otırayın» dep dalağa şıqtı. Qarasa, atı arqandalıp tur, ertoqımı jyılıp, üstine mıltığı süyenip tur, özge eş nәrse közge körinbeydi. Megen oyladı: « Ne ölemin, bolmasa körmegen bir jaqsılıqtı kördim», – dep, üyge qaytıp kirdi. Mergen kirgen-şıqqan mezgilde esik özi aşılıp, jabılıp turdı. Mergen kelip, qolın jwayın dep edi, bayağı kümis qumpan kelip özi quyılıp, sülgi oramal berildi. Mergen qolın jwıp bolıp otırdı. jәne ayttı: «uyqım keldi, jatamın» dep eşbir jawap bolmadı. Jüktiŋ üstinde bir altındı şımıldıq barıp, oŋ bosağasına qurıldı eki kümis baqanmenen, jәne jüktiŋ üstinen bir mamıq tösek, jәne toğız qabat körpe barıp, şımıldıqtıŋ işine töselip salındı. Bir waqıtta esik aşılıp, bir qız üyge kirip keldi, qarasa, sulıwlığı tolğan ayday, üstindegi kyimi qızıl altınğa qarıq bolğan, cәwkesi qaraŋğı üydi jarıq qıldı.  Mergen qorqıp, ornınan turayın dep edi, qız kelip: «turma, öz nәciliŋdi öziŋ qor tutpa!»,- dep turğızbay, qolın ustap, köristi, mergenge süyenip otırdı. Mergen ayttı: «әy, taqsır, aynalayın! mağan jaqın otırma, yisim jaman, kirlep jurgem, bytim juğar», dedi. Qız aytadı: «Qoy, öziŋdi öziŋ qor tutpa», dedi. Megen ayttı: «Ruhsat bolsa, bir kyiz bergizseŋiz, atımnıŋ artına jatayın, şarşap jürgen ğarıp edim»,-dedi. qız ayttı: «Qup boladı, tösek sakındı, jatıŋız»,- dedi. Mergen turegelip edi, qız da türegelip, mergenniŋ kyiminin şeşe bastadı. Megen ayttı: «Qoy, qarağım, keleke qılma, tösekke barıp jatayın»,- dep mergenniŋ jaman kyimin zorlap şeşip, şımıldıqtıŋ işine kirgizip, köylek, dambalın tastatıp, tırjalaŋaş qılıp, körpe jamılıp jattı.

Megen köp oyğa ketip, ümdemey jattı. Qız ayttı: «endı sen qorqpa, men sağan qatın bolamın, öz qatınıŋızday körip jatıŋız », –dedi. Mergenniŋ köŋili qwaıp, qızdı quşaqtap jattı. «Endi, qarağım jayıŋdı aytşı, ne sebepten osınday artıq jamalıŋ, asıl kyimiŋizben men ğarıptı layıq?» – dedi. Qız ayttı: « biz köşpeli peri bolamız, elimizdiŋ ğadeti adamzat turmaytın jerde turamız. Әgәr qapıda adamzat körse, soğan qız beredi. Ol qızdıng әkesi perige patşa boladı. on segiz miŋ ğalamda adamzattan qasyetti nәrse joq. Bilmeymisiŋ, Qudaydıng dosı payğambar bәri adamzattan emes pe?! endi kün şıqqanşa uyqtamay jat. Erteŋ bizdiŋ el bәri kelip körisedi. Munan artıq sy körmessiŋ. Әgәr uyqtap ketseŋ, menen ayırılasıŋ, beker qalasıŋ. Eşbir qawıp qılmay jatıŋız»,— dedi. Mergen köŋili ösip, qızdı quşaqtap, muradın asıl qılıp jattı. bir mezgilde mergen tüzge şıqtı. Qız türegelip bir işikti mergenge jawıp, esik aşıp, şığardı. Qarasa, atınan basqa eş nәrse körinbeydi. Tuman basqanday bolıptı. mergen qaytıp kelip, tösekke kirip jattı. Qızbenen külip, oynap, jәne tuzge otırğakı şıqtı. qarasa, tuman aşılıp, özen tolğan aq awıl, köp mal bәri körinip turdi. Taŋ ağarıp kele jatır eken. Mergen qwanıp, üyge kirdi. Endi üyqtamay-aq taŋ atar dep qızben quşaqtasıp jatıp aldı. Qız ayttı: «Uyqtamay-аq jatıngız, taŋğa az qalıptı ğoy»,—dedi. «oybay qatağım, qayday uyqtayın» dep mergen qattı-qattı quşaqtap jatıp, sorı qaynap közi ilinip ketti. Bir mezgilde şoşıp oyanıp qarasa, kün şığıwğa az aq qalıptı. qoynında qız da joq, bayağı üy de joq. Mergen oybaylap, jılap: «Bul nemene, tüsim be?»,- dep jan-jağına qarasa, atı qrqandawlı, janında mıltığı süyewli qalıptı. Jambasınıŋ astında neşe qabat asıl körpe qalıptı, aylandıra kesip alıp ketipti. Mergen jaılıp-jılap jattı, aytadı: «Oybayi qarapım, qayda kettiŋ, men uyqtağanım joq»,- dedi. Qanşa zarlıq qıldı, eş nәrse bolmadı. Mergen aytadı: « basında körgenimde öltiredi dep qorqıp edim, aqırında tağı da qayğısımen ölem-!»,— dep neşe kündey jatıp, eş payda bomağan soŋ üyine qayttı.

Üyine kelip atqan aŋnıŋ terisin, müyizin satıp burınğıdan on ese payda kördi. Bayağı jambasınıŋ astında qalğan körpeniŋ qyqımın satıp edi, alpıs baytaldıŋ pulı boldı. Mergennıŋ malı köbeye bastadı. Qudanıŋ qudıretimen burın bala tappağan qatını jükti boldı. Bir küni mergen oyladı: «bıltır osı waqıtta Quday jarılqap edi, byıl da jarılqamas peken?»,— dep, bıltırğı qızben qosılğan ornına barıp, birneşe kün jattı. eşnәrse bolmadı. Bir küni mergen oybaylap jılap aytadı: «Yә, Qudayım, bul qızdı körsetip, meni otqa jandırğanşa, basında jan qılıp jaratpasaŋ edi! Qızbenen taŋ atqanşa birneşe awız ğana söylestim, әrbir sözi ötken burınğı ömirimnen artıq edi »,— dep puşayman boldı.

«ırısı joqtıŋ etegine byday salsa, eti turıp bydayın tögedi degen osı eken!»- dep jılap otır edi, «Qaramergen!» dep birew dawıstadı. qay jağımnan qığadı dep, alaŋdap turıp edi, aspannan dawıstadı.  «Әy sorlı, endi jılama, közine aq tussın! bir sağat uyqı qurlı körmey menen ayırıldıŋ, öz jbalıŋ öziŋe endi. mıŋ jıl jasasaŋ da, menen sağan payda joq, әwre bolma, bıltırğı amanatıŋ mendegi, jaqsı qılıp asıra, qor bolmasın», dep ğayıp boldı. Mergen qarasa, bir aldındı besil tüsti, işinde bir ul bala bar. Mergen munı körip, jәne tağı oybaylap şaqırdı: «Bir söylesip ketseŋşi, aynalayın qarağım»,— dep. eşbir jawap bolmadı. Mergen neşe küö jılap-jılap, üyine balasın alıp qayttı. Üyine kelip ülken toy qıldı.

Aqırında, bir Qudaydıng qudireti, bul mergen hannan bay bolıp hәm han bolıp dünyeden qayttı. Mergenniŋ öz qatınınan bir ul twdı. Әkesiniŋ ornına han boldı. Periden twğan bala jas küninde köz tyip dünyeden qayttı.